94 New Articles

Ο Νικόλαος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος και το σολωμικό έργο

Ο Νικόλαος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος και το σολωμικό έργο

Ιστορία
Typography
  • Smaller Small Medium Big Bigger
  • Default Helvetica Segoe Georgia Times

του Σάκη Τραμπαδώρου

 

Ο Νικόλαος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος (Κέρκυρα, 26 Οκτωβρίου 1795 – Κέρκυρα, 12 Απριλίου 1872) είναι ο συνθέτης της πρώτης σωζόμενης όπερας Έλληνα δημιουργού (Don Crepuscolo, 1815), του πρώτου γνωστού έργου σε ελληνική γλώσσα για φωνή και ορχήστρα (Aria Greca, 1827) το οποίο έχει ξεχωριστή σημασία, των πρώτων γνωστών ελληνικών έργων για κουαρτέτο εγχόρδων (Partimenti, περίπου 1850), του πρώτου ελληνικού πιανιστικού ρεπερτορίου, του πρώτου ελληνικού έργου σε μορφή φούγκας, της πρώτης μνημονευόμενης ελληνικής συμφωνίας (χαμένη), καθώς και ο συγγραφέας του πρώτου δοκιμίου μουσικής ανάλυσης (Rapporto, 1851) και των πρώτων μουσικοπαιδαγωγικών συγγραμμάτων στην Ελλάδα.

Τα νεανικά, ήδη, έργα του Μάντζαρου διαψεύδουν το μύθο του “ιταλού” Μάντζαρου και εδραιώνουν την υποψία, ότι η μουσική Κέρκυρα του 19ου αιώνα ήταν η πατρίδα της πρώτης ελληνικής μουσικής ιδιοπροσωπίας.

 

Η μελοποίηση της σολωμικής ποίησης

H στενή φιλία του Μάντζαρου με το Διονύσιο Σολωμό, που χρονολογείται από το 1828, έτος της εγκατάστασης του Δ. Σολωμού στην Κέρκυρα, συμπίπτει με μια στροφή στο μουσικό ύφος και στις μορφολογικές επιλογές του συνθέτη. Πράγματι την ίδια περίπου χρονιά, ο Μάντζαρος εγκαταλείπει τη σύνθεση έργων σκηνικού τύπου για φωνή και ορχήστρα και αφιερώνεται σχεδόν εξολοκλήρου στη μελοθέτηση ελληνικών ποιημάτων για μια ή περισσότερες φωνές, σολιστικές ή χορωδιακές, με συνοδεία πιάνου (σπανιότερα, άρπας), υιοθετώντας ένα μελωδικό ύφος απλούστερο (κάποτε λαϊκότροπο) που δεν τον εμποδίζει να δημιουργεί δομές περίτεχνες, συχνά αξιοθαύμαστου πολυφωνικού πλούτου.

Παραδίδεται, ότι το πρώτο ποίημα του Σολωμού που μελοποίησε ο Κερκυραίος συνθέτης ήταν η Φαρμακωμένη, το οποίο αναφέρεται στον ηθικό θάνατο στον οποίο καταδίκασαν οι συμπολίτες της μια Ζακυνθινή νέα, πριν ακόμα μας δώσει την πρώτη, λαϊκίζουσα, μελοποίηση του Ύμνου εις την Ελευθερίαν, που τοποθετείται χρονολογικά λίγο πριν το 1830. Η περίπτωση του Ύμνου και των διαδοχικών – αποσπασματικών ή ολοκληρωμένων – μελοποιήσεων του, η οποία έγινε μάλλον σε στενή συνεργασία με τον Σολωμό, δεν είναι η μόνη, κατά την οποία ο Μάντζαρος επανήλθε σε ποιήματα, όπου είχε ήδη μελοποιήσει. Για παράδειγμα, της Φαρμακωμένης, διαθέτουμε τέσσερις διαφορετικές μορφές, όσες και του αποσπάσματος “Στην κορυφή της θάλασσας πατώντας” από τον ακραίο ρομαντικό ήρωα Λάμπρο. Από το ίδιο ποίημα, επίσης, ο Μάντζαρος μελοποίησε δύο φορές το απόσπασμα “Ομοίως τ’ αγγελούδια” και μια φορά το απόσπασμα “Φωνούλα με πίκρα με κράζει”. Σώζονται, ακόμη, δύο διαφορετικές μελοποιήσεις του ποιήματος Εις Μοναχήν, δύο της Ξανθούλας και δύο της σολωμικής μετάφρασης μιας Ωδής του Πετράρχη («Νερά καθαροφλοίσβιστα»). Υπάρχει, τέλος, το χειρόγραφο μιας Ευρυκόμης, ενός Επιγράμματος εις τη Φραγκίσκαν Φραίζερ κι ενός εκτεταμένου, και μεγάλης μουσικής πνοής, αποσπάσματος της Ωδής εις Λορδ Μπάιρον το οποίο και αποτελεί, κατά κάποιο τρόπο, προέκταση των μελοποιήσεων του Ύμνου εις την Ελευθερίαν, όπως και η ίδια η σολωμική Ώδή αποτελεί προέκταση του πρώτου εκτενούς σολωμικού εγχειρήματος. Αξίζει να να αναφέρουμε, επίσης, ότι η αρχή της πρώτης μελοποίησης του σολωμικού Ύμνου (δηλαδή, η αρχή του Εθνικού μας Ύμνου) έχει σημαντικές μελωδικές ομοιότητες με την Aria Greca, πράγμα που αποδεικνύει μιαν άμεση χρονική και πνευματική συνέχεια.

Έχουν χαθεί (ή δεν έχουν εντοπιστεί ακόμα) δύο από τα σολωμικά τραγούδια του Μαντζάρου, για τα οποία διαθέτουμε μόνο τη μαρτυρία του τίτλου: Όνειρο και Καταστροφή των Ψαρών.

Η Β΄ Μελοποίηση του Ύμνου εις την Ελευθερίαν

Ο Νικόλαος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος αποδείχτηκε ο κατεξοχήν μελοποιός της σολωμικής ποίησης και συχνά επανεπεξεργαζόταν σολωμικά έργα που είχε μελοποιήσει νωρίτερα. Η περίπτωση, όμως, του Ύμνου εις την Ελευθερίαν είναι μοναδική, μια και το συγκεκριμένο έργο αποτέλεσε ιδιαίτερη πηγή έμπνευσης για τον Κερκυραίο συνθέτη, γεγονός που οδήγησε στη δημιουργία δυο κύριων μελοποιήσεων του σημαντικότατου αυτού σολωμικού έργου. Οι όντως μνημειώδεις αυτές δημιουργίες χωρίζονται μεταξύ τους χρονικά, αφού η Α΄ Μελοποίηση (η θεωρούμενη και κατεξοχήν “λαϊκότροπη”) χρονολογείται από τα 1829 – 30, ενώ η Β΄ Μελοποίηση είναι συντεθειμένη την περίοδο από 1842– 43. Παρά ταύτα, σήμερα, η Α΄ Μελοποίηση είναι η μόνη γνωστή, αφού το πρώτο από τα εικοσιτέσσερα συνολικά μέρη της έχει καθιερωθεί από τις 28 Ιουνίου 1865 ως ο Εθνικός Ύμνος της Ελλάδας. Την απόφαση αυτή έλαβε ο Γεώργιος Α’. Αυτό το γεγονός έχει επισκιάσει την Β΄ Μελοποίηση του ποιήματος την οποία ο συνθέτης αφιέρωσε στον βασιλιά του νεοσυσταθέντος Ελληνικού Κράτους, Όθωνα, το 1844. Η κίνηση αυτή δεν πρέπει να είναι άσχετη τόσο με το συμβολισμό που είχε η ίδρυση του μικροσκοπικού Ελληνικού Κράτους για τους υπό Βρετανική “Προστασία” Επτανήσιους, αλλά και με τα γεγονότα της 3ης Σεπτεμβρίου 1843.

Όπως αναφέρει ο Γιώργος Λεωτσάκος σε άρθρο του στο περιοδικό (Μουσικολογία, 5 - 6, 1987) ο Ύμνος, ως μελοποιητική διαδικασία ενός εκτενέστατου ποιητικού κειμένου, ενδέχεται να αποτελεί ένα είδος μορφολογικής καινοτομίας σε όλη την έντεχνη δυτική μουσική.

Αξίζει να σημειωθεί, ότι η Β΄ αυτή Μελοποίηση σώζεται σε τρία διαφορετικά χειρόγραφα, δύο στο Μουσείο Μπενάκη και ένα στο Δημαρχείο Κερκύρας και ότι η συνολική διάρκεια και των σαράντα έξι μερών του έργου φτάνει τη μιάμιση ώρα.

 

  • Το κείμενο αυτό βασίστηκε, κυρίως, στις προγραμματικές σημειώσεις των Χάρη Ξανθουδάκη, Κώστα Καρδάμη και Δημήτρη Μπρόβα στο διήμερο εκδηλώσεων που έγινε στην Αθήνα στις 7 και 8 Δεκεμβρίου 2002 με θέμα «Ο Άγνωστος Μάντζαρος».

 

 

 

 

 

Εγγραφείτε προκειμένου να λαμβάνετε δωρεάν ειδοποιήσεις όταν έχουμε νεότερες πληροφορίες.