Κινηματογράφος και Ιστορία - Η Λίστα του Σίντλερ, του Στίβεν Σπίλμπεργκ

του Διονύση Τραμπαδώρου

1. Ιστορία και κινηματογράφος

«Έτσι συνειδητά ή λιγότερο συνειδητά οι κινηματογραφιστές μπαίνουν στην υπηρεσία μιας ιδεολογίας ή μιας θεσμοθετημένης υπόθεσης, χωρίς αυτό να αποκλείει τις αντιστάσεις και τις ρωγμές»1.

 

Οι ταινίες αποτελούν βασικά αφήγηση, όπως υποστηρίζει ο C. Mertz και ο σκελετός αυτής της αφήγησης λέγεται story2.

Δεν είναι λίγες οι ταινίες που κάνουν ιστορία ή την κριτικάρουν ή την ανατρέπουν. Ο κινηματογράφος είναι προϊόν της ανθρώπινης δραστηριότητας.

Όμως ο κινηματογράφος δεν συμμετέχει στην ιστορία στον ίδιο βαθμό που συμμετέχουν άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες, αλλά πολύ περισσότερο και με διαφορετικό τρόπο.

Ο κινηματογράφος αντικατέστησε ή απορρόφησε ένα μεγάλο αριθμό από είδη της λαϊκής ψυχαγωγίας και επηρέασε ή περιόρισε τις άλλες μορφές τέχνης.

Έγινε κεντρικός άξονας των μαζικών μέσων ψυχαγωγίας, κυριαρχώντας σε αυτά με τα θυγατρικά του είδη.

Απόκτησε ισχυρή επιρροή στη διαμόρφωση της κοινωνικής συνείδησης πλατιών μαζών στην περιοχή του εποικοδομήματος 3.

Επίσης, ο Σωτ. Θ. Δημητρίου υποστηρίζει ότι ο κινηματογράφος από προϊόν της δραστηριότητας των ανθρώπων ως υποκειμένων έχει γίνει ο ίδιος υποκείμενο της ιστορίας που διαμορφώνει τις ατομικές συνειδήσεις σύμφωνα με το μοντέλο συμπεριφοράς και την ιδεολογία που μεταδίδει από την οθόνη.

Και, επίσης, ότι ο κινηματογράφος αποτελεί μηχανισμό ρύθμισης στην περιοχή του εποικοδομήματος που εξασφαλίζει τη συνοχή και συντήρηση του υπάρχοντος κοινωνικού συστήματος καθώς και την αναπαραγωγή του.

Ο ρόλος του κινηματογράφου ως υποκειμένου της ιστορίας προσδιορίζεται από αυτές τις ενέργειες ρύθμισης .

Επειδή ανήκει στο εποικοδόμημα δρα ιδεατά δια μέσου των παραστάσεων.

Μεταβιβάζει και στερεώνει στη συνείδηση των θεατών συγκεκριμένους τύπους συμπεριφοράς αλλά και γενικές αρχές για την αντίληψη του κόσμου και τη στάση στη ζωή, όπως αυτές τις απαιτεί το κοινωνικό σύστημα ιεραρχίας.

Σε σχέση με το ζήτημα της θεώρησης του κινηματογράφος σαν αντικείμενο της ιστορίας, δηλαδή ως υλικό της ιστορικής έρευνας θα πρέπει να δεχθούμε ορισμένες έννοιες4.

1. Δεν μας ενδιαφέρει η ακριβολόγηση των γεγονότων αλλά θεωρούμε την ιστορία ως τα ουσιαστικό γνώρισμα της κοινωνίας που χαρακτηρίζει τη δημιουργική κίνηση της αυτοοργάνωσής της.

 

1 Σώτη Τριανταφύλλου, «Κινηματογράφος και Ιστορία», περιοδικό Διαβάζω, αρ. 266, 26.6.91, σελ. 17.

2 Σωτ. Θ. Δημητρίου, «Ο κινηματογράφος ως υποκείμενο και ως αντικείμενο της ιστορίας», περιοδικό Διαβάζω, αρ. 266, 26.6.91, σελ. 18.

3  Όπ. π., σελ. 19.

4  Όπ. π., σελ. 22.

 

Επομένως ο ιστορικός θα πρέπει να ερευνήσει τις μη αναστρέψιμες κανονικότητες της κοινωνίας που προσδιορίζουν τη λειτουργία της και το μετασχηματισμό της.

2. Υλικό της ιστορίας είναι όλο το πεδίο των κοινωνικών φαινομένων, η κουλτούρα ως ολότητα, τα ορατά και μη ορατά ντοκουμέντα και ιδιαίτερα οι αντιφάσεις της, γιατί αυτές τροφοδοτούν την κίνησή της.
3. Δεν χρειάζεται να ακριβολογήσουμε τα ντοκουμέντα, αλλά να προχωρήσουμε στην ανάκρισή τους, όπως υποστήριξε ο Collingwood, για να αποκαλύψουν εκείνο που κρύβουν πίσω από αυτά που λένε, να φωτίσουν το λανθάνον.
4. Ο ιστορικός πρέπει να αναζητήσει τη βαθύτερη σημασία των σχέσεων δηλαδή τη δυναμική δομή που βρίσκεται πίσω από τα φαινόμενα και αποκαλύπτεται από τις αντιφάσεις και τα λανθάνοντα γιατί οι δομικές ιδιότητες της κοινωνικής αναπαραγωγής προσδιορίζουν την κατεύθυνση της.
5. Κεντρικός πυρήνας της ανάλυσής του η κυρίαρχη τάξη και ιδεολογία που γράφει την ιστορία αναπαράγει τα μοντέλα κυριαρχίας.

Η σχέση όμως με τη σημασία της εικόνας, γενικά, και όχι μόνο του κινηματογράφου, ας παρακολουθήσουμε αυτά που αναφέρει ο Δήμος Θέος.

«Στη συνείδηση της χριστιανικής Ευρώπης ρωμαιοκαθολικής και ορθόδοξης, ο ιστορικός χαρακτήρας της εικόνας είναι δεδομένος. Κάθε φορά που ο αγιογράφος θα ολοκληρώνει το έργο του δεν θα παραλείπει να μνημονεύει ότι «Ο Ναός Ιστορήθη…». Η εικονογράφηση της θείας Ενανθρώπησης πέρα από την ευχαριστιακή της φυσιογνωμία παραμένει μια πράξη ιστορικής μνήμης. Η αναπαράσταση των θείων πα- θών συγκροτεί την Οικονομία τα της Σωτηρίας. Εκφράζει το ιστορικό Είναι του χριστολογικού σύμπαντος. Συνεπώς η τιμή της εικονογραφικής ιστόρησης προς το πρωτότυπο διαβαίνει, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Μέγας Βασίλειος. Αποκλειομένου του πρωτοτύπου τα έργα της θρησκευτικής τέχνης θα έχαναν κάθε νόημα υπάρξεως.

Ο μεταφυσικός και αναγωγικός χαρακτήρας της εικόνας είναι βαθιά ριζωμένος στη χριστιανική παράδοση. Η ιερή τέχνη τόσο για τους ορθοδόξους όσο και για τους καθολικούς συνιστά την εκκάλυψη του ιστορικού Είναι, το χρονικό της Σωτηρίας του ανθρωπίνου γένους5».

Επίσης, ο Δήμος Θέος κάνει αναφορά στην ταινία «Χίτλερ, ένα φιλμ από τη Γερμανία» το Γερμανού σκηνοθέτη Hans-Jurgen Syberberg όπου υπάρχει η έμφαση στη σαγήνη της συνδιαλλαγής και τα αποκρουστικά χαρακτηριστικά του Γ’ Ράιχ τα διαπνέει ένας αέρας αριστοκρατικής κατανόησης, ενώ σε

ένα άλλο σημείο αναφέρεται στην …αποστροφή του συγκεκριμένου σκηνοθέτη προς τον ιδεολογικοποιημένο ιστορικισμό ο οποίος κατά κύριο λόγο ευθύνεται για την αμετάκλητη καταδίκη των πολιτικών και στρατιωτικών πεπραγμένων του Τρίτου Ράιχ6.

Ο Μάρκ Φερρό αναφέρει ότι το πρόβλημα συνίσταται στο να αναρωτηθούμε αν ο κινηματογράφος και η τηλεόραση τροποποιούν ή όχι την ιστορική μας θεώρηση, εφόσον δεχόμαστε ως προϋπόθεση ότι αντικείμενο της ιστορίας δεν είναι απλώς η γνωριμία με τα φαινόμενα του παρελθόντος, αλλά επίσης η ανάλυση των δεσμών που συνδέουν το παρελθόν με το παρόν, η αναζήτηση συνεχειών και ρήξεων7.

Και προτείνει δύο τρόπους ταξινόμησης των ταινιών ως προς τη σχέση τους με την ιστορία, τη σφαιρική και ανάλογα με το πώς αντιμετωπίζουν τα κοινωνικά και τα ιστορικά προβλήματα8.

 

 

5Δήμος Θέος, «Ιστορία, αναπαράσταση και κινηματογράφος», περιοδικό Διαβάζω, αρ. 266, 26.6.91, σελ. 30.

6Όπ. π., σελ. 34.

7Μαρκ Φερρό, Κινηματογράφος και Ιστορία, μτφρ. Πελαγία Μαρκέτου, Μεταίχμιο, [Αθήνα 2001], σελ. 197.

8Όπ. π., σελ. 203.

 

Ακόμα αναφέρεται στην ταινία «Ο Εβραίος Συς» του Veit Harlan9, ο οποία γνώρισε πολύ μεγάλη επιτυχία στη ναζιστική Γερμανία και αυτό ανεξάρτητα από τις προθέσεις του Γκαίμπελς.

Επιπροσθέτως, ο Μαρκ Φερρό αναφέρει ότι ο κινηματογράφος συμπλέκεται πολλαπλά με την ιστορία.

1. Παρεμβαίνει ως παραγωγός της ιστορίας. Αν το θέσουμε χρονολογικά εμφανίστηκε πρώτα από όλα ως μοχλός της επιστημονικής προόδου. Επίσης αφότου ο κινηματογράφος αναγνωρίστηκε ως τέχνη οι πρωτοπόροι του παρεμβαίνουν στην ιστορία δημιουργώντας ταινίες είτε ντοκιμαντέρ είτε μυθοπλαστικές οι οποίες από τα πρώτα τους βήματα κατηχούσαν και εξυμνούσαν υπό το προκάλυμμα της απλής αναπαράστασης.
2. Ο κινηματογράφος ασκεί την παρέμβαση του χρησιμοποιώντας ορισμένα εκφραστικά μέσα τα οποία καθιστούν την ταινία αποτελεσματική, λειτουργική. Η συγκεκριμένη ικανότητα συνδέεται αναμφίβολα με την κοινωνία που παράγει τις ταινίες και με εκείνη που τις υποδέχεται, που τις προσλαμβάνει. Ο κινηματογράφος διαθέτει εκφραστικούς τρόπους οι οποίοι δεν συνιστούν απλή μεταγραφή της λογοτεχνικής γραφής, αλλά διατηρούν την ιδιαιτερότητά τους.
3. Η χρήση και η πρακτική εφαρμογή ιδιαίτερων τρόπων γραφής ισοδυναμούν με πολεμικά όπλα τα οποία συνδέονται με την κοινωνία που παράγει την ταινία και με εκείνη που την υποδέχεται. Η κοινωνία υποδοχής προδίδεται κατ’ αρχάς από τη λογοκρισία κάθε είδους στην οποία συμπεριλαμβάνεται η επίσημη λογοκρισία αλλά και επιπροσθέτως η αυτολογοκρισία.
4. Ιστορική ανάγνωση της ταινίας, κινηματογραφική ανάγνωση της ιστορίας: αυτούς τους δύο τελευταίους άξονες θα ακολουθήσουμε προκειμένου να αναρωτηθούμε πάνω στη σχέση του κινηματογράφου με την ιστορία. Η κινηματογραφική ανάγνωση της ιστορίας θέτει στον ιστορικό το πρόβλημα της ιστοριογραφικής ανάγνωσης του παρελθόντος.

Ο κινηματογραφιστής ως ιστορικός μπορεί να αποδώσει στην κοινωνία μια ιστορία από την οποία την έχει αποστερήσει η θεσμοποιημένη ιστορική παραγωγή.

Η ιστορική και κοινωνική ανάγνωση της ταινίας επέτρεψε την πρόσβαση σε αθέατες περιοχές του παρελθόντος των κοινωνιών. Αποκαλύπτει λ.χ. αυτολογοκρισίες και ασυναίσθητα ολισθήματα μιας κοινωνίας συνολικά, μιας καλλιτεχνικής δημιουργίας κ.λπ.10

Σε σχέση με τους ιστορικούς και τον κινηματογράφο ο Μαρκ Φερρό αναφέρει ότι αυτοί αγνοούν τον κινηματογράφο δεν τον κατατάσσουν καν στις ιστορικές πηγές.

Τα φιλμ απουσιάζουν εντελώς από το νοητικό σύμπαν του ιστορικού.

Οι ταινίες και άλλες μη γραπτές πηγές αντιμετωπίστηκαν από τους ιστορικούς με μια ασυναίσθητη άρνηση, μια τύφλωση γεγονός που οφείλεται σε συνθετότερες αιτίες11.

 

2. Λίγα λόγια για την ταινία «Η Λίστα του Σίντλερ».

Η Λίστα του Σίντλερ είναι αμερικανικό πολεμικό βιογραφικό δράμα παραγωγής 1993 με θέμα

τον Όσκαρ Σίντλερ, έναν Γερμανό επιχειρηματία που έσωσε τις ζωές χιλίων και πλέον Πολωνών εβραίων προσλαμβάνοντάς τους στο εργοστάσιό του. Την ταινία σκηνοθέτησε ο Στίβεν Σπίλμπεργκ και το σενάριο έγραψε ο Στίβεν Ζαϊλίαν, βασισμένο στη νουβέλα Schindler's Ark του Τόμας Κενάλι12.

Πρωταγωνιστούν οι Λίαμ Νίσον, Ρέιφ Φάινς και Μπεν Κίνγκσλεϊ.

 

9 Όπ.π., σσ. 145-147.

10Όπ. π., σελ. 29-36.

11Όπ.π., σσ. 39.

12https://el.wikipedia.org/wiki/Η_Λίστα_του_Σίντλερ.

 

Η ταινία ξεκινά το 1939 με την συγκέντρωση των Πολωνών εβραίων στο Γκέτο της Κρακοβίας, λίγο μετά την έναρξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Εν τω μεταξύ ο Όσκαρ Σίντλερ, ένας Γερμανός επιχειρηματίας από τη Μοραβία, φτάνει στην πόλη ελπίζοντας ότι θα κάνει περιουσία από τον πόλεμο.

Ο Σίντλερ δωροδοκεί την Βέρμαχτ και τους αξιωματικούς των Ες Ες και έτσι αγοράζει ένα εργοστάσιο για την παραγωγή εμαγιέ οικιακών σκευών, το οποίο στη συνέχεια μετατρέπει σε εργοστάσιο εφοδίων για το στρατό.

Προσλαμβάνει τον Ιτζάκ Στερν, πρώην λογιστή της επιχείρησης, ο οποίος έχει επαφές με τους εβραίους επιχειρηματίες. Οι εβραίοι επιχειρηματίες δανείζουν στο Σίντλερ τα χρήματα για το εργοστάσιο με αντάλλαγμα ποσοστό από τα κέρδη. Ο Σίντλερ προσλαμβάνει μόνο Εβραίους καθώς κοστίζουν λιγότερο, ενώ οι μισθοί τους, σύμφωνα με τον ισχύοντα νόμο του Ράιχ, περιέρχονταν στα Ες Ες.

Ο λογιστής Στερν πλαστογραφεί έγγραφα για να διασφαλίσει όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώ- πους ως «χρήσιμους» στους Γερμανούς, ώστε να τους σώσει από μεταφορά σε στρατόπεδα συγκέ- ντρωσης, αλλά και από το θάνατο.

Ο Υπολοχαγός των Ες Ες Άμον Γκετ φτάνει στην Κρακοβία για να αρχίσει την κατασκευή του στρατοπέδου συγκέντρωσης Πλαστσόφ. Δίνει εντολή να αδειάσει το γκέτο και η Επιχείρηση Ράινχαρντ, δηλαδή η επιχείρηση εξόντωσης των εβραίων, στην Κρακοβία αρχίζει, με τα στρατεύματα να εκκενώνουν τα συνωστισμένα δωμάτια και να δολοφονούν όποιον διαμαρτύρεται ή δε συνεργάζεται, ανεξάρτητα από ηλικία ή άλλο χαρακτηριστικό. Τυχαίως ο Σίντλερ παρακολουθεί τη σφαγή και επηρεάζεται καταλυτικά. Παρ' όλα αυτά γίνεται φίλος με τον Γκετ και συνεχίζει να έχει την υποστήριξη και την προστασία των Ες Ες. Ο Σίντλερ δωροδοκεί τον Γκετ ώστε να του επιτρέψει να χτίσει στρατόπεδο για τους εργάτες του. Αρχικώς η πρόθεσή του είναι να κερδίσει χρήματα, αλλά στην πορεία σκοπός του

γίνεται να σώσει όσες περισσότερες ζωές μπορεί. Καθώς ο πόλεμος παίρνει άλλη τροπή, για τη Γερμανία το Βερολίνο διατάζει τον Γκετ να αποτεφρώσει όλα τα σώματα των εβραίων που δολοφονήθηκαν, να διαλύσει το γκέτο του Πλαστσόφ και να στείλει όσους εβραίους απέμεναν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς.

Στην αρχή ο Σίντλερ ετοιμάζεται να φύγει από την Κρακοβία, τελικά, όμως ζητεί από τον Γκετ να του επιτρέψει να κρατήσει τους εργάτες του, ώστε να τους μεταφέρει στην γενέτειρα πόλη του

στη Μοραβία. Ο Γκετ δέχεται κατόπιν, όμως δωροδοκίας από τον Σίντλερ, χρεώνοντας μάλιστα με υπέρογκο ποσό τον κάθε έναν εργάτη χωριστά. Έτσι, ο Σίντλερ σε συνεργασία με τον Στερν συντάσσουν μια λίστα με τους εργάτες που θα τους πάρει μαζί του στη Μοραβία και δεν θα πάνε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης.

Παρά το γεγονός ότι στη λίστα του Σίντλερ θα έπρεπε να αποτελείται μόνον από «ικανούς» σε αυτήν περιλαμβάνονταν με διάφορες προφάσεις πολλά παιδιά, υπερήλικες και αναξιοπαθούντες. Η συμπερίληψη στη λίστα του Σίντλερ ήταν γεγονός πολύ σημαντικό γιατί σήμαινε την ευκαιρία για ζωή, αντί

για τον σχεδόν βέβαιο θάνατο. Όλοι από τη λίστα αυτή φτάνουν στη Μοραβία. Όμως, το τραίνο που μετέφερε τις γυναίκες, κατά λάθος, πηγαίνει στο Άουσβιτς. Οι γυναίκες, όταν τις οδήγησαν στους θαλάμους με τις ντουζιέρες, νόμισαν προς στιγμήν ότι τις οδηγούν στο θάλαμο αερίων και αρχίζουν να κλαίνε από χαρά όταν διαπίστωσαν ότι το νερό πέφτει πάνω τους από τις ντουζιέρες. Ο Σίντλερ μεταβαίνει αμέσως στο Άουσβιτς και, δωροδοκώντας κατά την προσφιλή του μέθοδο, τον υπεύθυνο του στρατοπέδου σώζει όλες τις γυναίκες εργαζόμενές του. Μόλις οι εργάτες του φτάνουν στη Μοραβία, ο Σίντλερ δίνει αυστηρές εντολές στους Ες Ες φύλακες να συμπεριφέρονται με καλό τρόπο στους εβραίους, αποφεύγοντας τις βιαιοπραγίες και τους φόνους. Για να κρατήσει τους εργάτες του ζωντανούς, ξοδεύει σχεδόν όλη του την περιουσία για να δωροδοκεί τους Ναζί αξιωματικούς. Τα χρήματα του τελειώνουν λίγο πριν η Βέρμαχτ παραδοθεί και λήξει ο πόλεμος στην Ευρώπη.

Ως μέλος των Ναζί και έχοντας κερδίσει χρήματα από την εργασία των εβραίων, το 1945, ο Σίντλερ πρέπει να αποδράσει. Αν και οι φύλακες των Ες Ες έχουν πάρει εντολή να εξοντώσουν τους Εβραίους

 

ο Σίντλερ τους πείθει να γυρίσουν πίσω στις οικογένειές τους ως άνδρες και όχι ως δολοφόνοι. Λίγο πριν φύγει, φορτώνει το αυτοκίνητό του και αποχαιρετά τους εργάτες του. Αυτοί του δίνουν ένα γράμμα, υπογεγραμμένο από όλους τους, εξηγώντας πως δεν είναι εγκληματίας πολέμου, μαζί με ένα δαχτυλίδι με την επιγραφή «Όποιος σώζει μια ζωή, σώζει ολόκληρο τον κόσμο». Ο Σίντλερ συγκινείται αλλά και νοιώθει ενοχές, αισθανόμενος ότι θα μπορούσε να κάνει περισσότερα ώστε να σώσει περισ- σότερες ζωές.

Αφότου έφυγε ο Σίντλερ, οι εβραίοι εργαζόμενοί του, κοιμήθηκαν έξω από τις πύλες του εργοστασίου, και ξυπνώντας το πρωί ένας Σοβιετικός ιππέας τους ειδοποιεί ότι απελευθερώθηκαν από τον Κόκκινο Στρατό. Στη συνέχεια οι εβραίοι περπατούν μέχρι τη διπλανή πόλη για να βρουν φαγητό.

Μετά από κάποιες σκηνές που απεικονίζουν κάποια συμβάντα μετά την λήξη του πολέμου, όπως την εκτέλεση του Άμον Γκετ για εγκλήματα πολέμου και το τι απέγινε, τελικά, ο Όσκαρ Σίντλερ, η ταινία επιστρέφει με τους εβραίους να περπατούν μέχρι τη διπλανή πόλη. Καθώς περπατούν, η ταινία γεμίζει με χρώματα και δείχνει τον τάφο του Σίντλερ στην Ιερουσαλήμ. Το φιλμ τελειώνει με τους ηλικιωμένους πλέον πραγματικούς Εβραίους που δούλεψαν στο εργοστάσιο του Σίντλερ, να περνούν χέρι-χέρι με τους ηθοποιούς που τους υποδύθηκαν και ο καθένας να αφήνει από μια πέτρα στον τάφο του - ένα εβραϊκό έθιμο που δείχνει βαθιά ευγνωμοσύνη.

 

3. Προσωπικές εντυπώσεις από την παρακολούθηση της ταινίας

Παρακολούθησα την ταινία όχι ως ειδικός κριτικός του κινηματογράφου, αλλά ως απλός θεατής. Η γνώμη μου είναι ότι είναι πάρα πολύ καλά γυρισμένη, με απόδοση σημασίας στη λεπτομέρεια.

Οι πρωταγωνιστές της και οι υπόλοιποι συντελεστές έκαναν τη δουλειά τους όχι απλώς με επαγγελματισμό, αλλά με έναν τρόπο σχεδόν βιωματικό.

Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που στο τέλος οι ηθοποιοί μαζί με πρόσωπα της ιστορίας περνούν σε ζεύγη μπροστά από τον τάφο του Σίντλερ και αφήνουν από μία πέτρα, ακολουθώντας ένα παλιό εβραϊκό έθιμο.

Δεν κρύβω ότι συγκινήθηκα έντονα, κατ’ επανάληψη, και απόρησα για το πως μια σημαντική συνιστώσα της Ευρώπης του ουμανισμού, που έβαζε στο επίκεντρο την ανθρώπινη ύπαρξη, όπως η Γερμανία, μπόρεσε να σχεδιάσει και να εκτελέσει με τέτοιο ζήλο και ακρίβεια ένα τέτοιο ανίερο έγκλημα, μια τέτοια εκτροπή.

Από την άλλη δεν μου προκάλεσε εντύπωση η στάση του Όσκαρ Σίντλερ.

Άνθρωπος με ευρεία κοινωνική εμπειρία, γνώστης του ανθρώπινου χαρακτήρα, αλλά και του γερμανικού χαρακτήρα, ελίσσεται και έχει στόχο τη μεγιστοποίηση του δικού του οικονομικού οφέλους.

Δεν διστάζει να δοκιμάζει τον χαρακτήρα των αξιωματούχων του ναζιστικού καθεστώτος στη λυδία λίθο του χρήματος και μέσω αυτού να «κάνει τις δουλειές» του.

Και ακόμη, δεν με εντυπωσίασε η τελική συμπεριφορά του που στόχο είχε το να σώσει όσες περισσότερες ψυχές μπορούσε και μάλιστα με τρόπο σχεδόν απροκάλυπτο, δίχως να δίνει καμιά σημασία στην

«παραγωγή» του εργοστασίου.

Κατά τη γνώμη μου αυτή η εξέλιξη προοιωνιζόταν εξ αρχής, αφού ο μπον βιβέρ Όσκαρ Σίντλερ από τη μια δεν έχανε ευκαιρία να προσπορίζεται οικονομικό όφελος για τον εαυτό του, αλλά και από την άλλη δεν άφηνε τη ζωή να κυλάει δίχως να την ζει.

Για αυτόν πολύ μεγάλη σημασία είχε το παρόν και ακόμα μεγαλύτερη η ζωή, είτε αυτή ανήκει σε ε- βραίο είτε σε οποιονδήποτε άλλον.

 

Ο Σίντλερ τελικά είχε τα εφόδια ως άνθρωπος ούτως ώστε να μην μπορέσει να τον αγγίξει η ναζιστική προπαγάνδα.

Παρότι στην αρχή θεωρείτο τυχοδιώκτης, νομίζω ότι ήταν μια πολύ ισχυρή προσωπικότητα και επίσης είχε την αίσθηση του επιχειρείν, αλλά ενδεχομένως και της τελικής κατάληξης του πολέμου και του

έκτακτου χαρακτήρα της κατάστασης που επικρατούσε τότε.

Ένα άλλο σημείο που θα ήθελα να σταθώ, ηθογραφικά, είναι αυτό της «συγχώρεσης» και ης «ευγνωμοσύνης».

Ο Όσκαρ Σίντλερ έχοντας αποκτήσει την επιχειρηματική παιδεία από την οικογένειά του γνωρίζει και να συγχωρεί, και να ευγνωμονεί, χαρακτηριστικά που είναι σύμφυτα με τον χαρακτήρα κάποιου που ηγείται, κάποιου που είναι υπεύθυνος για την παραγωγή ενός εργοστασίου, αλλά και για τις ζωές των εργαζόμενών του.

Και θα ήθελα να κλείσω με τη σκηνή που ο Σίντλερ φιλάει την εβραία κοπέλα η οποία μαζί με ένα μι- κρό κορίτσι του προσφέρει ένα κέικ για τα γενέθλιά του.

Ο Σίντλερ ήξερε να σχοινοβατεί ανάμεσα στην νομιμότητα και το παράνομο, και δεν τον πείραξε που μπήκε στη φυλακή για λίγο, για παραβίαση του φυλετικού νόμου.

Ήταν και αυτό ένα μέρος από το παιγνίδι της ζωής.

Ήταν κάτι που δεν τόλμησε ο Άμον Γκετ με την Έλεν Χιρς, την εβραία οικιακή βοηθό του…

 

4. Οι ιδεολογικές βάσεις του ναζισμού.

Οι ιδεολογικές βάσεις του ναζισμού δεν δημιουργήθηκαν μαζί με τη γέννηση του ναζιστικού κόμμα- τος. Ο πανγερμανισμός, ο αντιμπολσεβικισμός και ο αντσημιτσμός είναι οι δυναμικές γραμμές που προηγούνται του 1920, οπότε και καθιερώθηκε το ναζιστικό πρόγραμμα.

Ρόλο στη διάδοση δεν διαδραμάτισαν τόσο τα επιστημονικά έργα ή τα διανοητικά κατασκευάσματα μερικών θεωρητικών όσο οι κοινωνικές δομές που επέτρεψαν την εκλαΐκευσή τους.

Επίσης οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες των ναζί απορρέουν από την αντιδημοκρατική σκέψη του 19ου αιώνα.

Ακόμα και όταν δεν αναφέρονται ξεκάθαρα, κάτω από τα ναζιστικά Συνθήματα βρίσκουμε τη διδα- σκαλία του Τράϊτσκε του Λαγκάρντ ή του Λάνγκμπεν13.

Ένας βασικός παράγοντας προς την υποδούλωση του γερμανικού λαού ήταν ο πρωσισμός, αφού το πρωσικό κράτος σφυρηλάτησε τη γερμανική νοοτροπία κατ’ εικόνα του πολιτικού του συστήματος.  Ο Μπίσμαρκ επιβάλλοντας εκ των άνω την εθνική ενότητα με σίδερο και αίμα δημιούργησε τις θεμελιακές αξίες που θα στήριζαν διοικητικά ολόκληρο το οικοδόμημά του: απόλυτος σεβασμός της εξουσίας και των ιεραρχιών της, περηφάνεια του να είσαι Γερμανός, λατρεία του στρατού, πνεύμα θυσίας. Ο σωβινισμός, ο μιλιταρισμός, το πνεύμα της υπακοής, ενθαρρύνθηκαν πολύ από την αστική τάξη που ύστερα από την αποτυχία της επανάστασης του 1848 έπαψε σιγά-σιγά να αγωνίζεται για τη δημοκρατία14.

Γενικότερα ο Lionel Richard κάνει μια λεπτομερειακή αναφορά σχετικά με τα ζητήματα της σχέσης ναζισμού και κουλτούρας.

Απ’ όσα αναφέρει διακρίνουμε τις αναφορές του κατ’ αρχήν στις προναζιστικές εκπολιτιστικές οργανώσεις15 , την ίδρυση του υπουργείου Προπαγάνδας (υπουργείο λαϊκής Πληροφόρησης και Προπαγάνδας το οποίο ιδρύθηκε επίσημα στις 13 Μαρτίου 1933, αλλά η ιδέα είχε συλληφθεί από το Φεβρουά-

 

13Lionel Richard, Ναζισμός και κουλτούρα, μτφρ. Λόϋσκα Αβαγιανού, Αστέρι, [Αθήνα 1979], σελ. 24.

14Όπ. π. , σσ. 24-25.

15Όπ. π., σελ. 52.

 

ριο16, στο Γκαίμπελς, την τακτική του και την αντίθεσή του με τον Ρόζενμπεργκ17, το ολοκαύτωμα των βιβλίων στις 10 Μαΐου 1933 και τέλος την ίδρυση του Επιμελητηρίου της Κουλτούρας με το νόμο της 22 Σεπτεμβρίου 193318.

Επίσης, σε σχέση με το ζήτημα αυτό ο Στέφανος Ροζάνης αναφέρει ότι η αισθητικοποίηση της πολιτικής βούλησης, η αναβίωση του πανίσχυρου εθνικιστικού μύθου, του ριζωμένου στο αίμα και στη σάρκα της φυλής και ο ανορθολογισμός ως αντίβαρο ενός λογοκρατούμενου νεωτερικού κόσμου «χωρίς ψυχή», συγκροτούν τους τρεις κυρίαρχους όρους της συμπλοκής τέχνης και φασισμού , κατά τρόπον ώστε ο φασισμός να προβάλλεται κυρίως ως μια πολιτιστική επαναστατική δύναμη με ισχυρά ερείσματα τόσο στο μοντερνισμό της τέχνης όσο και της εναντίωσης σε αυτόν τον μοντερνισμό μέσω αντιδραστικών ρευμάτων και αισθητικών θεωριών19.

Ο φασισμός εκδηλώνει τη γοητεία του ως δύναμη ανατροπής του παραδοσιακού διαφωτιστικού κόσμου «χωρίς καρδιά», ενός κόσμου που συνδύαζε τη βιομηχανική εποχή με τη φιλοσοφική λατρεία του Λόγου, η οποία ισοπέδωνε, μέχρι εκμηδένισης τη συναισθηματική ζωή και τα ψυχικά δυναμικά της ανθρώπινης κατάστασης20. Ένα άλλο ζήτημα που θα πρέπει να θίξουμε είναι αυτό που αναφέρει ο En- zo Traverso σχετικά με τον τύπο του εβραίου ως αφαίρεση, δηλαδή του εβραίου ως ενσάρκωσης της αφηρημένης και απρόσωπης νεωτερικότητας, γεγονός που διαπερνάει όλη τη δυτική κουλτούρα του 19ου αιώνα.

Οι εβραίοι θεωρούνται δηλαδή οι εμπνευστές και κατασκευαστές του σύγχρονου, του απρόσωπου, του βιομηχανικού, της χρηματιστηριακής λογικής, της λειτουργίας του ανθρώπινου μυαλού σαν να ήταν ζυγαριά ακριβείας, μακριά από τις παραδοσιακές αξίες της κοινότητας.

Ήταν η εποχή που οι εβραίοι εμφανίζονταν σαν να είχαν αποτινάξει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους ως παρίες, ως ξένοι και είχαν ενταχθεί, αλλά και κυριαρχήσει σε μια κοινωνία μαζικοποιημένη, εμπορευματοποιημένη, απρόσωπη21.

Παραπλήσιες αναφορές για τον κοσμοπολιτισμό, οικουμενισμό και εμπορευματισμό, όλα εβραϊκής έμπνευσης κάνει ο Traverso και μετά, στο κεφάλαιο που ονομάζει «Η αναζωογονητική βία»22.

 

5. Η ιστοριογραφία του ναζισμού

Σε σχέση με την ιστοριογραφία του ναζισμού, οι προσπάθειες ερμηνείας, πρώτον, εκκινούν ήδη με την ανάδυσή του και συνεχίζονται έως σήμερα, έχοντας καταλήξει-παρά τις διαφωνίες- στον προσδιορισμό του ως φαινομένου ειδεχθούς και μοναδικής καταστροφικότητας και στη σχεδόν οικουμενική καταδίκη του. Δεύτερον δεδομένης της σύνδεσης ερμηνείας του ναζισμού και οπτικής γωνίας του/της ιστορικού, οι θεωρήσεις σχετικά με τη φύση και την αιτιολογία του, διαμορφώνουν ένα πεδίο μάχης μεταξύ

της εξισωτικής Αριστεράς, του φιλελεύθερου Κέντρου και της συντηρητικής Δεξιάς, αφού η κάθε τάση επιχειρώντας να εντοπίσει στις υπόλοιπες στοιχεία της ιδεολογίας και των πρακτικών του ναζισμού, στοχεύει στην απαξίωση και απονομιμοποίησή τους23.

 

16Όπ. π., σελ. 87.

17Όπ. π. , σελ. 91.

18Όπ. π. , σελ. 102.

19Στέφανος Ροζάνης, «Τέχνη και φασισμός», πρόλογος από το βιβλίο του Θωμά Σλιώμη Η τέχνη απέναντι στον Ναζισμό. Το μουσικό κίνημα της Τερεζίν 1941-1945, Εκδόσεις Πατάκη, [Αθήνα 2016], σελ. 9.

20Όπ. π., σελ. 10.

21Enzo Traverso, Οι ρίζες της ναζιστικής βίας, μτφρ. Νίκος Κούρκουλος, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, [Αθήνα, 2013], σσ. 166-175.

22Όπ. π. , σσ. 175-188.

23Βασίλης Α. Μπογιατζής, «Μελετώντας το απόλυτο κακό: Μια επισκόπηση της ιστοριογραφίας του Ναζισμού από τις πρώτες ερμηνείες ως τη New Consensus και τη συνθετική προσέγγιση του Roger Griffin., στο Κριτικές προσεγγίσεις

ναζιστικού φαινομένου. Από την ιστοριογραφία και την πολιτική θεωρία στη σχολική ιστορική μάθηση, Άγγελος Παληκίδης

 

6. Τα χρόνια των διώξεων 1933-1939

Η μαζική έξοδος εβραίων, αριστερών και διανοουμένων από τη Γερμανία άρχισε τους πρώτους μήνες του 1933, σχεδόν αμέσως μετά την άνοδο του Αδόλφου Χίτλερ στην εξουσία, στις 30 Ιανουαρίου.

Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν εγκατέλειψε το Βερολίνο στις 18 Μαρτίου.

Ο Otto Klemperer Bruno Walter υποχρεώθηκαν σε φυγή από τη χώρα.

Ο Hans Hinkel ο νέος πρόεδρος της Πρωσικής Θεατρικής Επιτροπής ήταν και ο υπεύθυνος για την «αποεβραιοποίηση» της πολιτιστικής ζωής της Πρωσίας.

Ο Άλμπερτ Αϊνστάιν βρισκόταν στις ΗΠΑ και δεν άργησε να αντιδράσει λέγοντας ότι αυτό που συνέ- βαινε στη Γερμανία ήταν μια «ψυχική ασθένεια των μαζών».

Η διασημότητα και η φήμη κάποιου δεν τον προστάτευε24.

Ο πολιτιστικός τομέας ήταν ο πρώτος στον οποίο εκδιώχθηκαν οι εβραίοι και οι αριστεροί25.

Μια από τις πρώτες ενέργειες της ναζιστικής εξουσίας ήταν ήδη από την άνοιξη του 1933 ο εντοπισμός και η διαρκής προβολή του εσωτερικού εχθρού, δηλαδή των εβραίων, ξένων, κοσμοπολιτών και επικίνδυνων κοινωνικών υπονομευτών σύμφωνα με την επίσης προπαγάνδα – των κομμουνιστών και των μαρξιστών, γενικότερα26.

Σε σχέση με τα οργανωμένα επεισόδια, στόχος των ναζί ήταν η οργάνωσή τους από την κεντρική εξουσία και τα παραστρατιωτικά σώματα ώστε να πει μια τάξη στις χαοτικές διώξεις λεηλασίες και στη σωματική βία που εκδηλωνόταν σε γειτονιές, δρόμους σχολεία κρατικά γραφεία πανεπιστημιακά ιδρύματα κτλ.

Η πρώτη επισημοποίηση των επεισοδίων ήταν την 1η Αυγούστου του 1933 όταν ανακηρύχθηκε εθνική ημέρα μποϊκοτάζ εναντίον των εβραίων27.

Με τους νόμους της Νυρεμβέργης που άρχισαν να ισχύουν από το Σεπτέμβριο του 1935 οι διώξεις έλαβαν τη νομική τους υπόσταση.

Σύμφωνα με τους νόμους αυτούς απαγορεύονταν οι μικτοί γάμου εβραίων και Γερμανών και αφαιρέθηκε η γερμανική υπηκοότητα από τους εβραίους.

Σύμφωνα με τον Κάρλ Σμιτ, νομικό και φιλόσοφο, με τους νόμους αυτούς εγκαθιδρυόταν μια νέα- εθνική τάξη με καθοδηγητή τον Φύρερ και εγγυητή της το ναζιστικό κόμμα.

Το Νοέμβριο του 1938 έχουμε τη Νύχτα των Κρυστάλλων που δεν ήταν μια αλλά τρεις ή τέσσερις με τους εμπρησμούς των συναγωγών και τις καταστροφές και λεηλασίας στα καταστήματα των εβραίων. Σε σχέση με τους εβραίους δημοσίους υπαλλήλους, το 1933 ο αριθμός των εβραίων στον δημόσιο τομέα ήταν μικρός. Από το νόμο για τον Δημόσιο Τομέα εξαιρέθηκαν οι βετεράνοι του πολέμου και όσοι είχαν χάσει τον πατέρα τους ή το παιδί τους στο πεδίο της μάχης. Αυτό ήταν το αποτέλεσμα της παρέμβασης του προέδρου Χίντεμπουργκ έπειτα από έκκληση της Ένωσης Βετεράνων εβραίων την ο- ποία υποστήριξε και ο ηλικιωμένος στρατάρχης August von Mackensen. Επιπλέον εξαιρέθηκαν οι υπάλληλοι που είχαν διοριστεί πριν από την 1η Αυγούστου 1914. Όλοι οι άλλοι εξαναγκάστηκαν σε πρόωρη συνταξιοδότηση.

Ανάλογες δράσεις αναλήφθηκαν και εναντίον των εβραίων δικηγόρων και γιατρών,

Γενικότερα ο Χίτλερ ελισσόταν ανάμεσα στις απαιτήσεις των ακραίων του κόμματός του και των συμμάχων του στο Γερμανικό Εθνικό Λαϊκό κόμμα28.

Τον Σεπτέμβριο του 1933 απαγορεύτηκε στους εβραίους να ασχολούνται με τη γεωργία29.

Το Μάρτιο του 1933 η Κολωνία απαγόρευσε στους εβραίους να χρησιμοποιούν τις δημοτικές αθλητι-

 

(επιμ.), Επίκεντρο, [Θεσσαλονίκη 2013], σσ. 19-20.

24Saul Friedlander, Η ναζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι. τ. Ι, Τα χρόνια των διώξεων 1933-1939, Πόλις, [Αθήνα 2013], σσ. 27-29.

25Όπ. π., σελ. 31.

26Όπ. π., σελ. 35.

27Όπ. π., σελ. 34. 28Όπ. π., σελ. 48 29Όπ. π., σελ. 52.

 

κές εγκαταστάσεις της πόλης. Από τις 3 Απριλίου 1933 στην Πρωσία, αιτήσεις των Εβραίων για αλλαγή ονόματος θα υποβάλλονταν στο Υπουργείο Δικαιοσύνης προκειμένου να αποτρέπονται απόπειρες συγκάλυψης της καταγωγής. Στις 4 Απριλίου 1933 η Γερμανική Ομοσπονδία Πυγμαχίας απέβαλε όλους τους εβραίους πυγμάχους. Στις 8 Απριλίου το κρατίδιο της Βάδης επέβαλε την απόλυση όλων

των εβραίων βοηθών καθηγητών από τα πανεπιστήμια της επικράτειάς του. Στις 19 Απριλίου απαγορεύτηκε η χρήση των Γίντις στις ζωαγορές του κρατιδίου της Βάδης. Στις 24 Απριλίου απαγορεύτηκε η χρήση εβραϊκών ονομάτων για τη διευκόλυνση της υπαγόρευσης στις τηλεφωνικές συνομιλίες30.

Γενικότερα, ο Friedlander παραθέτει έναν μακροσκελή κατάλογο από μέτρα που είχαν ληφθεί εναντίον των εβραίων σε όλα τα επίπεδα, στο πρώτο μέρος του πρώτου τόμου του βιβλίου του31.

Επίσης, ο Friedlander αναφέρεται στις κοινωνικές ελίτ που συναίνεσαν και στις κοινωνικές ελίτ που απειλήθηκαν με ιδιαίτερη αναφορά στην, αρνητική, τελικά, θέση της εκκλησίας32, ενώ γενικότερη α- ναφορά γίνεται στο κεφάλαιο «Το νέο γκέτο» για την απομόνωση των εβραίων και την απαγόρευση εισόδου σε δημόσιους χώρους όπως οι βιβλιοθήκες και τα κολυμβητήρια33

Ακόμα υπάρχει αναφορά στο πνεύμα των νόμων της Νυρεμβέργης34.

Στην Αυστρία ο αντιεβραϊσμός ήταν πιο ωμός και οι κάτοικοι πιο πρόθυμοι να συμμετάσχουν σε αντιεβραϊκές εκδηλώσεις35, ενώ αναφορά γίνεται και στην Ιταλία36.

Η δήμευση των περιουσιών και επιχειρήσεων γινόταν σταδιακά, μήνα με το μήνα, παράλληλα με τις απαγορεύσεις και την άρση των όποιων δικαιωμάτων.

Η πολιτική του διαχωρισμού έφτασε στο τελικό της σημείο που ήταν η επιβολή του κίτρινου αστεριού στα ρούχα των εβραίων αρχικά στις κατεχόμενες περιοχές της Πολωνίας στα τέλη του 1939, ενώ οι ναζί καθυστέρησαν τη λήψη ενός τέτοιου μέτρου στο γερμανικό Ράιχ αφού έκριναν ότι μια τόσο ακραία ενέργεια διαχωρισμού δεν θα ήταν ώριμη πριν τη γενίκευση του πολέμου. Στα μέσα Σεπτεμβρίου 1941 εισαγωγή του άστρου του Δαβίδ και έναρξη των εκτοπίσεων 37.

Έτσι το μέτρο του κίτρινου αστεριού εφαρμόστηκε στη Γερμανία τον Αύγουστο του 194138,39 . Ιδιαίτερη αναφορά στην «Νύχτα των κρυστάλλων ως επίθεση40, το 1938, καθώς και στη δολοφονία του Ερνστ Ρομ κατά τη διάρκεια της «Νύχτας των μεγάλων μαχαιριών» τον Ιούνιο του 1934 που εξάλειψε και την παραμικρή πιθανότητα να εμφανιστεί τυχόν διεκδικητής της ηγεσίας του κόμματος41.

Σε ένα άλλο σημείο ο Friedlander αναφέρει ότι η αντιεβραϊκή σταυροφορία προσέφερε στο ναζιστικό καθεστώς μια σειρά από οφέλη σε πολιτικό και θεσμικό επίπεδο. Για ένα καθεστώς που εξαρτιόταν από την διαρκή κινητοποίηση ο εβραίος λειτουργούσε σαν μύθος που κινητοποιούσε διαρκώς τα πλήθη.

Το δεύτερο μεγάλο σχέδιο της ελίτ των ναζί ήταν η απέλαση και ο εγκλεισμός.

Η πολιτική της απέλασης άρχισε να φαίνεται από τα τέλη του 1938 πρώτα στις κατεχόμενες χώρες στην Αυστρία και λίγο μετά στην Τσεχοσλοβακία και στην Πολωνία.

 

30Όπ. π., σελ. 56.

31Όπ. π. , σσ. 29-61.

32Όπ. π., σσ. 62-95.

33Όπ. π., σσ. 138-171.

34Όπ. π., σσ. 172-201.

35Όπ. π., σελ. 274.

36Όπ. π., σελ. 283.

37Όπ. π., σελ. 706.

38Θωμάς Σλιώμης, Η τέχνη απέναντι στο ναζισμό. Το μουσικό κίνημα της Τερεζίν. Εκδόσεις Πατάκη, [Αθήνα 2016], σελ. 34. 39Saul Friedlander, Η ναζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι. τ. ΙΙ, Τα χρόνια της εξόντωσης 1939-1945, Πόλις, [Αθήνα 2013], σελ. 388.

40Όπ. π., σελ. 304.

41Όπ. π. , σελ. 140.

 

7. Τα εβραϊκά γκέτο

Ο όρος «γκέτο» (ghetto) προέρχεται από το όνομα της εβραϊκής συνοικίας της Βενετία, η οποία δημιουργήθηκε το 1516, και στην οποία οι ενετικές αρχές ανάγκαζαν τους εβραίους της πόλης να κατοικούν42. Τον 16ο και τον 17ο αιώνα, διάφοροι αξιωματούχοι, από τοπικές δημοτικές αρχές μέχρι και τον Αυτοκράτορα Κάρολο τον Πέμπτο, διέταξαν τη δημιουργία γκέτο για τους εβραίους στη Φρανκφούρτη, τη Ρώμη, την Πράγα και άλλες πόλεις.

Κατά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τα γκέτο ήταν αστικές περιοχές (συχνά περίκλειστες) στις οποίες οι Γερμανοί συγκέντρωναν τον εβραϊκό πληθυσμό και τον ανάγκαζαν να διαβιώνει κάτω από άθλιες συν- θήκες. Η ίδρυση των γκέτο αποσκοπούσε στην απομόνωση των εβραίων με το διαχωρισμό των εβραϊκών κοινοτήτων από τον υπόλοιπο πληθυσμό, αλλά και από άλλες εβραϊκές κοινότητες. Στην κατεχόμενη Πολωνία και τη Σοβιετική Ένωση και μόνο, οι Γερμανοί δημιούργησαν τουλάχιστον 1.000 γκέτο. Οι αρχές των στρατευμάτων κατοχής ίδρυσαν το πρώτο γκέτο της Πολωνίας στο Piotrków Trybunalski τον Οκτώβριο του 193943.

Σταδιακά οι Εβραίοι συγκεντρώνονταν σε συγκεκριμένες περιοχές των πόλεων, ωστόσο ούτε ο Χάντριχ ούτε ο Φρανκ εξέδωσαν εντολή για τη δημιουργία κλειστών γκέτο. Η γκετοποίηση ήταν αποτέλεσμα ποικίλων παραγόντων που διέφεραν από περίπτωση σε περίπτωση. Διήρκεσε, όπως ε από τον Οκτώβριο του 1939 ως το Μάρτιο του 1941 (στο Λουμπλίν και την Κρακοβία), ή ακόμη και ως το 1942 ή το 1943 στην Άνω Σιλεσία. Σε ορισμένες περιπτώσεις δεν είχαν ιδρυθεί γκέτο πριν την έναρξη των εκτοπίσεων στα στρατόπεδα εξόντωσης. Το γκέτο του Λοτζ ιδρύθηκε τον Απρίλιο του 1940, ενώ το γκέτο της Βαρσοβίας τον Νοέμβριο του 1940. Το γκέτο της Βαρσοβίας σφραγίστηκε με το πρόσχημα της διάδοσης επιδημιών, ενώ η δημιουργία του γκέτο του Λοτζ συναρτάτο με την άφιξη Γερμανών εποίκων από τις Βαλτικές χώρες, που εγκαταστάθηκαν στα σπίτια που πριν είχαν οι εβραίοι44.

Οι Γερμανοί θεωρούσαν την ίδρυση των γκέτο σαν ένα προσωρινό μέτρο για τον έλεγχο και την απομόνωση των εβραίων, ενώ τα ηγετικά στελέχη των Ναζί στο Βερολίνο σχεδίαζαν τις επόμενες ενέργειές τους με απώτερο στόχο την απομάκρυνση του εβραϊκού πληθυσμού. Σε πολλές περιοχές, η χρήση των γκέτο δεν είχε μεγάλη διάρκεια. Ορισμένα γκέτο είχαν ζωή μόλις λίγων ημερών, άλλα παρέμειναν για μήνες ή και χρόνια. Με την «Τελική Λύση» (το σχέδιο για την εξόντωση όλων των εβραίων της

Ευρώπης) που άρχισε να τίθεται σε εφαρμογή στα τέλη του 1941, οι Γερμανοί επιδόθηκαν στη συστηματική καταστροφή των γκέτο. Οι Γερμανοί και οι συνεργοί τους εκτελούσαν τους κατοίκους των γκέτο με πυροβόλα όπλα σε ομαδικούς τάφους που βρίσκονταν σε κοντινές αποστάσεις ή τους εκτόπιζαν στα κέντρα εξόντωσης όπου και δολοφονούνταν. Τα SS και η γερμανική αστυνομία μετέφεραν μια μικρή μειοψηφία των Εβραίων από τα γκέτο σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και καταναγκαστικής εργασίας45.

Υπήρχαν τρία είδη γκέτο: κλειστά γκέτο, ανοικτά γκέτο και γκέτο καταστροφής. Πολλές φορές ο πληθυσμός των γκέτο χωριζόταν σε τρεις ομάδες: Την ομάδα Α στην οποία ανήκαν όσοι δούλευαν στα

εργαστήρια, εργάτες και υπάλληλοι, την ομάδα Β που ανήκαν οι υπάλληλοι και οι ανειδίκευτοι εργάτες και η ομάδα Γ που ανήκε ο υπόλοιπος πληθυσμός και ο οποίος κατά ομάδες στέλνονταν στα στρατόπεδα εξόντωσης, όπως στην περίπτωση του γκέτο του Λοτζ46.

Επίσης, στον Friedlander υπάρχει αναφορά για το γκέτο της Terezin στο Προτεκτοράτο47.

Το μεγαλύτερο γκέτο της Πολωνίας ήταν αυτό της Βαρσοβίας, όπου πάνω από 400.000 εβραίοι στριμώχτηκαν σε μια περιοχή μόλις 3,4 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Άλλα μεγάλα γκέτο ιδρύθηκαν στις

 

42https://el.wikipedia.org/wiki/Γκέτο. 43 https://www.ushmm.org.

44Saul Friedlander, Η ναζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι. τ. ΙΙ, Τα χρόνια της εξόντωσης 1939-1945, Πόλις, [Αθήνα 2013], σελ. 436.

45https://www.ushmm.org.

46Saul Friedlander, Η ναζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι. τ. ΙΙ, Τα χρόνια της εξόντωσης 1939-1945, Πόλις, [Αθήνα 2013], σελ. 755.

47Όπ. π., σελ. 763.

 

πόλεις Λοντζ, Κρακοβία, Μπιάλιστοκ, Λιβόβ, Λούμπλιν, Βίλνα, Κόβνο, Τσεστότσοβα και Μινσκ. Επίσης, δεκάδες χιλιάδες εβραίοι της δυτικής Ευρώπης εκτοπίστηκαν στα γκέτο της ανατολικής Ευρώ- πης. Οι Γερμανοί διέταξαν τους εβραίους που κατοικούσαν στα γκέτο να φορούν αναγνωριστικά σήματα ή περιβραχιόνια ενώ εξανάγκασαν και πολλούς Εβραίους να εργάζονται γι’ αυτούς. Υπεύθυνοι για τη λειτουργία των γκέτο ήταν τα εβραϊκά συμβούλια (Judenraete) που διορίζονταν από τους Ναζί.

Τα γκέτο είχαν τη δική τους αστυνομική δύναμη, η οποία επέβαλε τις διαταγές των γερμανικών αρχών και των εβραϊκών συμβουλίων, όπως, μεταξύ άλλων, τη διευκόλυνση των απελάσεων σε κέντρα εξόντωσης. Οι αξιωματικοί της εβραϊκής αστυνομίας, όπως και τα μέλη των εβραϊκών συμβουλίων, βρίσκονταν κάτω από τον απόλυτο έλεγχο των γερμανικών αρχών. Οι Γερμανοί εκτελούσαν τους εβραίους αστυνομικούς που θεωρούσαν ότι δεν εκτελούσαν σωστά τις διαταγές τους χωρίς κανέναν δισταγμό48.

Κάποιοι από τους εβραίους προσπάθησαν να αντισταθούν στον εγκλεισμό τους στα γκέτο με διάφορους τρόπους. Οι κάτοικοι των γκέτο εμπλέκονταν πολύ συχνά σε δραστηριότητες, όπως τη λαθραία μεταφορά τροφίμων, φαρμάκων, όπλων ή πληροφοριών εντός και εκτός των γκέτο, συχνά χωρίς να

ενημερώνουν ή να περιμένουν την έγκριση των εβραϊκών συμβουλίων. Ορισμένα εβραϊκά συμβούλια ή μεμονωμένα μέλη αυτών των συμβουλίων επέτρεπαν ή ενθάρρυναν το παράνομο εμπόριο, καθώς τα αγαθά αυτά ήταν απαραίτητα για την επιβίωση των κατοίκων του γκέτο. Παρ’ όλο που οι Γερμανοί

έδειχναν να μην τους απασχολεί το ζήτημα των συναθροίσεων όπως στην περίπτωση της άσκησης θρησκευτικής λατρείας, της προσέλευσης σε πολιτιστικές εκδηλώσεις ή της συμμετοχής σε νεανικά κινήματα εντός του γκέτο, κατά κανόνα, θεωρούσαν οποιαδήποτε κοινωνική συγκέντρωση «απειλή για την δημόσια ασφάλεια» και προχωρούσαν στην ανελέητη φυλάκιση ή εκτέλεση ατόμων που θεωρού- σαν πρωταίτιους και συμμετέχοντες. Οι Γερμανοί γενικά απαγόρευαν την παροχή κάθε μορφής οργανωμένης διδασκαλίας ή εκπαίδευσης49.

Σε ορισμένα γκέτο εκδηλώθηκαν ένοπλες εξεγέρσεις από μέλη αντιστασιακών εβραϊκών οργανώσεων. Η πιο σημαντική από αυτές ήταν η εξέγερση στο γκέτο της Βαρσοβίας την άνοιξη του 1943. Επίσης,

βίαιες εξεγέρσεις εκδηλώθηκαν στις πόλεις Βίλνα, Μπιάλιστοκ, Τσεστότσοβα και σε άλλα μικρότερα γκέτο. Τον Αύγουστο του 1944, τα SS και η γερμανική αστυνομία ολοκλήρωσαν την καταστροφή του τελευταίου μεγάλου γκέτο στην πόλη Λοτζ50.

 

8. Τα διαφόρων ειδών στρατόπεδα

Με τους όρους στρατόπεδα εξόντωσης ή στρατόπεδα θανάτου αναφέρονται οι εγκαταστάσεις που δημιουργήθηκαν από την ναζιστική Γερμανία κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου με σκοπό

τη θανάτωση των εβραίων της Ευρώπης των Τσιγγάνων, των Σοβιετικών αιχμαλώτων πολέμου, Πολωνών, Ελευθεροτεκτόνων, Μαρτύρων του Ιεχωβά, ομοφυλοφίλων, πολιτικών κρατουμένων και άλλων51.

Αποτέλεσαν τμήμα αυτού που αργότερα ονομάστηκε «Ολοκαύτωμα».

Τα στρατόπεδα εξόντωσης διέφεραν από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, τα οποία ήταν εγκατεστημένα κυρίως στη Γερμανία.

Διαφοροποιούνται, επίσης, από τα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας, τα οποία είχαν δημιουργη- θεί σε όλες τις κατεχόμενες από τις γερμανικές δυνάμεις περιοχές για να εκμεταλλευτούν τους διάφορους κρατούμενους ως εργατικό δυναμικό. Πολλοί εβραίοι δούλευαν μέχρι θανάτου σε αυτά τα στρα-

 

48https://www.ushmm.org. 49https://www.ushmm.org. 50https://www.ushmm.org.

51Saul Friedlander, Η ναζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι. τ. ΙΙ, Τα χρόνια της εξόντωσης 1939-1945, Πόλις, [Αθήνα 2013], σσ. 599-805, όπου γίνεται εκτενής αναφορά στη μαζική δολοφονία, όχι μόνο από πλευράς Γερμανών, αλλά και από την πλευρά ων συνεργατών τους στις διάφορες κατεχόμενες χώρες.

 

τόπεδα αλλά το εβραϊκό εργατικό δυναμικό, παρά τη χρησιμότητά του στις στρατιωτικές προσπάθειες των Γερμανών, προοριζόταν για εξόντωση. Σε όλα τα ναζιστικά στρατόπεδα τα ποσοστά των θανάτων ήταν υψηλά ως αποτέλεσμα της ασιτίας, των ασθενειών και της εξάντλησης, αλλά μόνο τα στρατόπεδα εξόντωσης είχαν σχεδιαστεί συγκεκριμένα για μαζική σφαγή52.

Η πλειονότητα των αναφορών που αφορούν το Ολοκαύτωμα αναγνωρίζει επτά στρατόπεδα εξόντω- σης, τα έξι από τα οποία βρίσκονταν στην Πολωνία. Αυτά ήταν τα εξής:

 

• Άουσβιτς ΙΙ (Άουσβιτς-Μπίρκεναου) (Το Άουσβιτς Ι ήταν στρατόπεδο συγκέντρωσης και το Άουσβιτς ΙΙΙ ήταν στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας)
• Στρατόπεδο εξόντωσης Μπέλζεκ
• Στρατόπεδο εξόντωσης Κέλμνο (Στα γερμανικά, Κούλμχοφ αν ντερ Νερ και στα πολωνικά Κέλμνο ναντ Νέρεμ)
• Στρατόπεδο εξόντωσης Μαϊντάνεκ
• Στρατόπεδο εξόντωσης Σομπιμπόρ
• Στρατόπεδο εξόντωσης Τρεμπλίνκα53

Ένα επιπλέον στρατόπεδο εξόντωσης δημιουργήθηκε στο Μάλι Τρόστενετς της Λευκορωσίας.

Από αυτά, το Άουσβιτς ΙΙ και το Κέλμνο βρίσκονταν σε περιοχές της δυτικής Πολωνίας υπό γερμανική κατοχή, ενώ τα άλλα τέσσερα βρίσκονταν σε περιοχές υπό τον έλεγχο της Γενικής Διοίκησης (Generalgouvernement).

Ένα έβδομο στρατόπεδο, λιγότερο γνωστό από τα άλλα έξι, βρισκόταν στο Μάλι Τρόστενετς της σημερινής Λευκορωσίας. Επίσης, η σκιώδης κροατική κυβέρνηση της Ουστάς (Ustaše) είχε θέσει σε λει- τουργία το στρατόπεδο εξόντωσης στο Γιασένοβατς το οποίο χρησιμοποιήθηκε για την μαζική εξόντωση Σέρβων και εβραίων και μάλιστα με τρόπο ειδεχθή από τους φιλοναζιστές Κροάτες γεγονός για το οποίο υπάρχουν αναφορές σε πολλές πηγές.

Τα στρατόπεδα της Τρεμπλίνκα, του Μπέλζεκ και του Ζομπίμπορ κατασκευάστηκαν κατά τη διάρκεια της Επιχείρησης Ράινχαρντ, που ήταν η κωδική ονομασία της επιχείρησης για την συστηματική εξόντωση των εβραίων της Ευρώπης, ευρύτερα γνωστής με τον όρο «Τελική Λύση του Εβραϊκού ζητήματος». Η πραγματοποίηση της επιχείρησης αυτής αποφασίστηκε στη Διάσκεψη της Βάνζεε του Ιανουαρίου του 1942 και εκτελέστηκε υπό τον έλεγχο του Άντολφ Άιχμαν.

Ενώ το Άουσβιτς ΙΙ54 αποτελούσε τμήμα ενός στρατοπέδου καταναγκαστικής εργασίας και

το Μαϊντάνεκ περιλάμβανε και ένα στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας, τα στρατόπεδα που δημιουργήθηκαν κατά την Επιχείρηση Ράινχαρντ και το στρατόπεδο Κέλμνο ήταν αποκλειστικά στρατό- πεδα εξόντωσης, τα οποία κατασκευάστηκαν με μοναδικό σκοπό τη μεγάλης κλίμακας εξολόθρευση εβραίων μέσα σε λίγες ώρες από τη στιγμή της άφιξής τους – οι μόνοι που εξαιρούνταν από αυτή την άμεση θανάτωση ήταν όσοι χρησιμοποιούνταν σε καταναγκαστικές εργασίες που σχετίζονταν με τη διαδικασία της εξόντωσης (π.χ. την απομάκρυνση των πτωμάτων από τους θαλάμους αερίων).

Τα στρατόπεδα αυτά είχαν μικρό μέγεθος – μόνο μερικές εκατοντάδες μέτρα – καθώς δεν προορίζονταν για διαμονή. Στους μελλοθάνατους που έφταναν σε αυτά έλεγαν ότι ήταν, απλώς, ένας σταθμός μετεπιβίβασης, με σκοπό τη μετακίνησή τους ανατολικότερα.

 

 

52https://el.wikipedia.org/wiki/Ναζιστικά_στρατόπεδα_συγκέντρωσης. 53https://el.wikipedia.org/wiki/Ναζιστικά_στρατόπεδα_συγκέντρωσης.

54Saul Friedlander, Η ναζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι. τ. ΙΙ, Τα χρόνια της εξόντωσης 1939-1945, Πόλις, [Αθήνα 2013], σσ. 915, Το Άουσβιτς από τις αρχές του καλοκαιριού του 1942 άρχισε να μετρ μετατρέπεται από στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας σε στρατόπεδο εξόντωσης.

 

Ο αριθμός των νεκρών στα επτά κυριότερα στρατόπεδα υπολογίζεται ως εξής:

 

• Άουσβιτς ΙΙ: περίπου 100.000
• Μπέλζεκ: 000
• Κέλμνο: 000
• Μαϊντάνεκ: 300.000 έως 000
• Ζομπίμπορ: 000
• Τρεμπλίνκα: τουλάχιστον 700.000, πιθανόν πάνω από 000.000
• Μάλι Τρόστενετς: τουλάχιστον 200.000, πιθανόν πάνω από 00055.

Οι τρόποι λειτουργίας των στρατοπέδων

Η μέθοδος εκτέλεσης στα στρατόπεδα αυτά ήταν με δηλητηριώδη αέρια, συχνά σε θαλάμους αερίων, αν και πολλοί κρατούμενοι φονεύονταν με μαζικές εκτελέσεις και με άλλους τρόπους. Τα σώματα των εκτελεσμένων καταστρέφονταν σε κρεματόρια (εκτός από το Ζομπιμπόρ όπου καίγονταν σε υπαίθριες πυρές), και οι στάχτες θάβονταν ή διασκορπίζονταν56.

Τα στρατόπεδα διέφεραν ελαφρά ως προς την λειτουργία τους, αλλά όλα ήταν σχεδιασμένα να σκοτώ- νουν όσο πιο αποτελεσματικά γινόταν.

Όπως αναφέρει και ο Friedlander ο Χίμλερ αρχικά ήταν αντίθετος με την εξόντωση των εβραίων, καθότι, όπως υποστήριζε δεν προσιδίαζε με τον χαρακτήρα του γερμανικού λαού και έτσι είχε συζητηθεί η λύση της μετεγκατάστασής τους στη Μαδαγασκάρη, γεγονός όμως που προϋπέθετε την νίκη έναντι της Βρετανίας.

Ο Enzo Traverso διακρίνει σαφείς σχέσεις ανάμεσα στον Τεϋλορισμό-Φορντισμό και στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης.

Η αρχιτεκτονική και η διάταξη των κτιρίων των στρατοπέδων παρέπεμπαν σε εργοστάσιο. Παραγωγή και εξόντωση διαπλέκονταν.

Η ανθρώπινη εξόντωση ήταν βιομηχανικού τύπου, ενώ οι περιγραφές σχετικά με την χρησιμοποίηση των ανθρώπινων υπάρξεων ως αντικειμένων και πρώτης ύλης σοκάρουν.

Ο καταμερισμός της εργασίας γινόταν με ορθολογικά αλλά και με βιολογικά-φυλετικά κριτήρια.

Η βιομηχανικού τύπου σφαγή ήταν σχεδόν αθέατη «υπήρχε σαν να μην υπήρχε» και προσομοίαζε σε αυτό το σημείο με τα σφαγεία νέου τύπου όπως αυτά που άρχισαν να ιδρύονται στη Γαλλία, στα μέσα του 19ου αιώνα57.58.

Η γκιλοτίνα, το σφαγείο, το φορντιστικό εργοστάσιο, η ορθολογική διοίκηση, ο ρατσισμός, ο ευγονισμός, οι αποικιακές σφαγές και το μακελειό του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου είχαν διαμορφώσει προκαταβολικά το κοινωνικό σύμπαν και το νοητικό τοπία μέσα στο οποίο επινοήθηκε και εφαρμόστηκε η Τελική Λύση59.

 

 

55https://el.wikipedia.org/wiki/Ναζιστικά_στρατόπεδα_συγκέντρωσης και στο Saul Friedlander, Η ναζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι. τ. ΙΙ, Τα χρόνια της εξόντωσης 1939-1945, Πόλις, [Αθήνα 2013], σελ. 892.

56https://el.wikipedia.org/wiki/Ναζιστικά_στρατόπεδα_συγκέντρωσης.

57Enzo Traverso, Οι ρίζες της ναζιστικής βίας, μτφρ. Νίκος Κούρκουλος, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, [Αθήνα, 2013], σσ. 49-60.

58Όπ. π., σσ. 113-116.

59Όπ. π., σελ. 193.

 

Ο Χίτλερ δεν διέθετε έως το 1941, ένα πολύ ξεκάθαρο σχέδιο για την του εξόντωση των εβραίων και η Τελική Λύση ήταν το προϊόν μια διαρκούς αλληλεπίδρασης ανάμεσα στον ριζοσπαστικό αντισημιτισμό και στις περιστάσεις του πολέμου.

Είναι αυτή η αλληλεπίδραση που θα γεννήσει τα στάδια, τις μορφές και τα μέσα το εκτοπισμού και της θανάτωσης των εβραίων.

Ακόμα και χωρίς σχεδιασμό, όμως, ο Εθνικοσοσιαλισμός είχε πολλά μοντέλα στη διάθεσή του πολλά μοντέλα που δεν δίστασε να ακολουθήσει μοντέλα ιδεολογικά (ρατσισμός ευγονισμός), πολιτικά (ο ιταλικός φασισμός), και ιστορικά (ο ιμπεριαλισμός και η αποικιοκρατία), από την άλλη μοντέλα κοινωνικά και τεχνολογικά (ο εξορθολογισμός των μορφών κυριαρχίας, ο ολοκληρωτικός πόλεμος, η σειριοποιημένη εξόντωση ) που όλα τους πήγαζαν από το ευρωπαϊκό πολιτισμικό πλαίσιο60.

Επίσης, ο Enzo Traverso κάνει αναφορά σχετικά με τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και την παρουσία τους ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα και κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Αρχικά, στόχος ήταν η σταδιακή συγκέντρωση των εβραίων στις λεγόμενες ανατολικές επαρχίες και

τη μαζική απέλαση εκατοντάδων χιλιάδων ή και εκατομμυρίων προς τα εδάφη της Σοβιετικής Ένωσης. Όμως, το σχέδιο αυτό αντιμετώπισε δυσκολίες λόγω των εσωτερικών αντιθέσεων και έχουμε την εμφάνιση των δολοφονικών επεισοδίων που από την περίοδο 1940-41 γίνονταν όλο και πιο πολλά σε διάφορες περιοχές της Πολωνίας, τις Βαλτικές χώρες και στη Ρωσία.

Ήταν τα πρώτα δείγματα, οι πρώτες μη βιομηχανικού τύπου παραγωγές μαζικού θανάτου61.

Όμως αντίθετα με το σχέδιο της απέλασης του σχέδιο εγκλεισμού σε στρατόπεδα συγκέντρωσης προ- χωρούσε ομαλά με ένα σαφέστερα οργανωμένο σχέδιο.

Το μοντέλο του εργοστασίου-φυλακής-στρατώνα, που ακολουθήθηκε συνδύαζε στον απόλυτο βαθμό τη σκληρή χωρίς όρους και ανταλλάγματα εργασία, τον ασφυκτικό περιορισμό των σωμάτων και τη μαζική τυφλή πειθαρχία απέναντι στους κανονισμούς.

Το μοντέλο αυτό της απόλυτης υποταγής και πειθαρχίας είχε εφαρμοστεί σε ορισμένες δυτικές χώρες πριν από δεκαετίες.

Το μοντέλο άρχισε να εφαρμόζεται από το καλοκαίρι του 1933 στο Νταχάου, μια περιοχή κοντά στο Μόναχο, όπου αποτέλεσε έναν οργανωμένο χώρο κράτησης για τις πρώτες χιλιάδες πολιτικών κρατουμένων.

Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1940 η ίδρυση αυτού του τύπου των στρατοπέδων αυξήθηκε εντυπωσιακά και εκτείνονταν πέρα από τη Γερμανία σε χώρες όπως η Αυστρία, η Τσεχία, η Ουγγαρία, η Ολλανδία, οι Βαλτικές Χώρες, η Ουκρανία και η Πολωνία62.

Το ίδιο εντυπωσιακά αυξήθηκε και ο αριθμός των κρατουμένων που αποτελούνταν από στρατιώτες και αξιωματικούς αιχμαλώτους, αμάχους των κατεχομένων χωρών, πολιτικούς κρατούμενους, εβραίους

τσιγγάνους, και ομοφυλόφιλους.

Στα στρατόπεδα αυτά παρά τον ανορθολογικό τρόπο διαχείρισης της εργατικής δύναμης παραγόταν πάνω από το 50% του συνολικού ακαθάριστου γερμανικού προϊόντος.

Επρόκειτο για μια στρατιωτική-οικονομική αυτοκρατορία από την οποία οι επενδυτές, συνήθως Γερ- μανοί, κέρδιζαν αμύθητα ποσά63.

Η κλιμάκωση των σχεδίων για την απελευθέρωση του Ράιχ από τον εβραϊκό παράγοντα και τους άλλους υπανθρώπους κυκλοφορούσε ως ιδέα από το 1941 στις κλειστές συσκέψεις.

Είναι, επίσης βέβαιο ότι η τελική απόφαση όπως και οι μέθοδοι της τελικής εξόντωσης συζητήθηκαν

 

60Enzo Traverso, Οι ρίζες της ναζιστικής βίας, μτφρ. Νίκος Κούρκουλος, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, [Αθήνα, 2013], σελ. 193.

61Θωμάς Σλιώμης, Η τέχνη απέναντι στο ναζισμό. Το μουσικό κίνημα της Τερεζίν, Εκδόσεις Πατάκη, [Αθήνα 2016], σελ. 35. 62Θωμάς Σλιώμης, Η τέχνη απέναντι στο ναζισμό. Το μουσικό κίνημα της Τερεζίν. Εκδόσεις Πατάκη, [Αθήνα 2016], σελ. 36. 63Όπ. π., σελ. 37.

 

και διατυπώθηκαν με συγκεκριμένο τρόπο τον Ιανουάριο του 1942 στη σύνοδο του Βάνζεε η οποία πραγματοποιήθηκε υπό την προεδρία του στρατηγού Ράινχαρντ Χάινντριχ64 .

Ωστόσο πριν από αυτά είχαμε το πρόγραμμα της ευγονικής Τ-4 όπου πάνω από 70.000 Γερμανοί ανίατα ασθενείς και ψυχοπαθείς εκτελέστηκαν μεταξύ του Σεπτεμβρίου του 1939 και των αρχών του 1941. Μια δεύτερη δοκιμή αποτελούσαν οι μαζικές εκτελέσεις με τη χρήση όπλων των εβραίων από τα γερμανικά αστυνομικά σώματα στις κατεχόμενες ανατολικές χώρες, μια μέθοδος που στα τέλη του 1941 κρίθηκε ασύμφορη και δαπανηρή αφού υπήρχε το πρόβλημα της ταφής, το πρόβλημα της κατανάλωσης πυρομαχικών, αλλά και της αντίδρασης του ανθρώπινου παράγοντα απ΄πλευράς Γερμανών.

Ένα άλλο πείραμα ήταν η εκτέλεση 600 σοβιετικών αιχμαλώτων στο Άουσβιτς τον Σεπτέμβριο του 1941 με ένα ενισχυμένο μείγμα του εντομοκτόνου Zylkon-B.

Το πείραμα αυτό ήταν επιτυχημένο και αποτέλεσε τον προάγγελο για τη μαζική χρήση του αργότερα. Παράλληλα χρησιμοποιήθηκε και η τεχνολογία των gaswagen, ειδικά διαμορφωμένων ημιφορτηγών που τα καυσαέρια διοχετεύονταν στη στεγανοποιημένη καρότσα.

Τελικά προκρίθηκε το Zylkon-B και οι σταθερές εγκαταστάσεις μεγάλων θαλάμων που χωρούσαν εκατοντάδες ανθρώπους.

Για τους ναζί ήταν σαφές ότι η κατασκευή μεγάλων κρεματoρίων αποτέλεσε την πιο άμεση, γρήγορη και οικονομική λύση.

Γι’ αυτό και άμεσα στη διάρκεια των πρώτων μηνών του 1942 τα στρατόπεδα του Άουσβιτς, του

Τσέλμο, της Τρεμπλίνκα, του Σόμπιμπορ του Μπελζετς μετατράπηκαν σε πελώρια εργοστάσια παραγωγής θανάτου65.

Επίσης, ο Friedlander αναφέρει για την αρχή της περιόδου της εξόντωσης (φθινόπωρο 1939-καλοκαίρι 1941) και το ζήτημα της μετανάστευσης των εβραίων από τη Γερμανία, καθώς και το ζήτημα του Γενικού Κυβερνείου66 , όπως επίσης και το γεγονός ότι ήδη από τα μέσα του 1943 δεν υπήρχαν εβραϊκές κοινότητες στη Γερμανία, παρά μόνο διάσπαρτα άτομα που συνήθως προέχονταν από μικτούς γάμους67 και ακόμα ελάχιστο χρόνο πριν την παράδοση της Γερμανίας στέλνονταν ακόμη από την Γκεστάπο κλήσεις εκτόπισης προς τους εναπομείναντες εβραίους68.

 

9. Η άρνηση του Ολοκαυτώματος

Από τη ίδια τους τη φύση οι λέξεις «αναθεώρηση» και «αναθεωρητισμός» λειτουργούν σαν ρητορικοί χαμαιλέοντες, σύμφωνα με την εύστοχη παρατήρηση του Enzo Traverso, ενσαρκώνοντας κατά περίπτωση, άλλοτε στρατηγικές συγκάλυψης και αναίρεσης της ιστορικής πραγματικότητας, ενώ άλλοτε, στον αντίποδα, την ίδια την κινητήρια δύναμη του ιστορικού λόγου, τον αέναο και διαρκή αγώνα του εναντίον του ψεύδους, της μυθοποίησης των δοξασιών και των σεβαστών κοινών τόπων με καταλύτη την εύρεση νέων πρωτογενών πηγών, την εισαγωγή νέων πεδίων θεματολογίας, την αλλαγή επιστημολογικού ή ερμηνευτικού παραδείγματος, καθώς και τη διατύπωση νέων ριζικά διαφορετικών ερωτημά- των69.

Οι αρνητές του Ολοκαυτώματος κάνουν την εμφάνισή τους στην ευρωπαϊκή σκηνή, ειδικότερα στη Γαλλία , κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο, αποτελώντας την αιχμή του δόρατος του γαλλικού νεοφασισμού.

 

64Όπ. π., σσ. 37-38.

65Θωμάς Σλιώμης, Η τέχνη απέναντι στο ναζισμό. Το μουσικό κίνημα της Τερεζίν. Εκδόσεις Πατάκη, [Αθήνα 2016], σελ. 39. 66 Saul Friedlander, Η ναζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι. τ. ΙΙ, Τα χρόνια της εξόντωσης 1939-1945, Πόλις, [Αθήνα 2013], σελ. 399-508.

67Όπ. π., σελ. 932.

68Όπ. π. , σελ. 1070.

69Γιώργος Κόκκινος, «Ιστορικός αναθεωρητισμός και άρνηση του Ολοκαυτώματος», στο Κριτικές προσεγγίσεις του

ναζιστικού φαινομένου. Από την ιστοριογραφία και την πολιτική θεωρία στη σχολική ιστορική μάθηση, Άγγελος Παληκίδης (επιμ.), Επίκεντρο, [Θεσσαλονλίκη 2013], σελ. 60.

 

Ενός μορφώματος που διακρινόταν για το βίαιο αντικομουνισμό του τον αντικοινοβουλευτισμό του , τη ροπή προς τη συνομωσία και την τρομοκρατική δράση, τον σοσιαλίζοντα ριζοσπαστισμό και ειδικότερα τον αντισημιτισμό.

Το τελευταίο αυτό γεγονός έχει να κάνει και με τον αποσπασματικό τρόπο με τον οποίο έγινε η εκκαθάριση των δωσίλογων από τις γαλλικές αρχές, με αποτέλεσμα οι εναπομείναντες πυρήνες να είναι εύκολο να αναλάβουν πάλι δράση70.

Η είσοδος των αρνητών στα μεταπολεμικά ιδεολογικοπολιτικά δρώμενα σηματοδοτείται από το βιβλίο του φασίστα Μωρίς Μπαρντές (1907-1998), Νυρεμβέργη η γη της Επαγγελίας, όπως επίσης και από το βιβλίο του αναρχοτροτσκιστή και πρώην εκτοπισμένου στα στρατόπεδα Μπούχενβαλντ και Ντόρα, Πωλ Ρασινιέ, Το ψεύδος του Οδυσσέα.

Ο Μπαρνές ακολουθεί πιστά τα ίχνη της «προφητικής» διατύπωσης του Χίτλερ τον Ιανουάριο του 1939 και υποστηρίζει την άποψη ότι οι εβραίοι ήταν οι αποκλειστικοί υπεύθυνοι για την έκρηξη του Β’ Παγκοσμίου και τα επακολουθήσαντα δεινά.

Σχετικοποιεί και επομένως κανονικοποιεί τα ναζιστικά εγκλήματα, τα απαλλάσσει δηλαδή από την τερατώδη μοναδικότητά τους, συγκρίνοντάς τα τόσο με τους βομβαρδισμούς των γερμανικών πόλεων από την αμερικάνικη και τη βρετανική αεροπορία, όσο και με τη ρίψη των ατομικών βομβών στην Ιαπωνία71.

Επίσης, ο Γάλλος Ρομπέρ Φορισσόν (Robert Faurisson), πρώην κρατούμενος και ο ίδιος σε ναζιστικό στρατόπεδο, υποστήριξε, το 1979, ότι οι Ναζί δεν είχαν θαλάμους αερίων και δεν προσπάθησαν να αφανίσουν τους εβραίους. Ισχυρίστηκε ότι ο «μύθος» του θαλάμου αερίων ήταν προπαγάνδα

των Σιωνιστών υπέρ του Ισραηλινού κράτους και εναντίον των Γερμανών και των Παλαιστινίων. Σημαντικός, επίσης, αρνητής του Ολοκαυτώματος είναι ο Βρετανός συγγραφέας (και όχι ιστορικός, όπως αυτοαποκαλείται) Ντέιβιντ Ίρβινγκ (David Irving).

Μελετητές και ιστορικοί επισημαίνουν ότι η άρνηση του Ολοκαυτώματος είναι αντίθετη με τις μαρτυρίες των επιζώντων και των δραστών, τις υλικές αποδείξεις και τις φωτογραφίες καθώς και τα πολύ

λεπτομερή αρχεία που τηρούνταν από τους ίδιους τους Ναζί72.

Γενικότερα, το ζήτημα του Ολοκαυτώματος είναι ένα από τα καλύτερα τεκμηριωμένα ιστορικά ζητήματα τα σύγχρονης περιόδου.

 

10. Συμπερασματικές παρατηρήσεις

Μέσα από την ανάγνωση των πηγών μας αποκαλύπτεται μια ζοφερή πραγματικότητα για τους εβραίους και του κάθε είδους μειονότητες στο Τρίτο Ράιχ. Την κανονικότητα των καθημερινών ρυθμών ζωής αντικατέστησε η οργανωμένη κρατική βία, με τη ζωή των «κατώτερων» να μην αξίζει τίποτα. Η

τιμή, η αξιοπρέπεια, το μέλλον καταστράφηκε για ολόκληρες ομάδες ανθρώπων οι οποίοι πριν χάσουν τη ζωή τους είχαν χάσει όλα τα υπόλοιπα. Η ναζιστική βία αποτέλεσμα βαθύτερων ιστορικών παραγόντων και ευνοϊκής συγκυρίας που είχε να κάνει με παράγοντες όπως η οικονομική κατάσταση της Γερμανίας την εποχή εκείνη, ο πρωσισμός, ο αντισημιτισμός και η εμφάνιση ενός απρόσωπου καπιταλισμού, αποκομμένου από τις «ρίζες της φυλής», να παίζουν το ρόλο τους. Η εκτροπή από τον ουμανισμό και η μαζική άρτια γραφειοκρατικά οργανωμένη κρατική βία στιγμάτισαν ανεξίτηλα την ευρωπαϊκή και παγκόσμια ιστορία, ενώ κάποιοι μιλούν, και όχι αδικαιολόγητα κατά. τη γνώμη μου. και για μια συγκεκριμένη έκφραση του καπιταλιστικού φαινομένου σε μια από τις εκδοχές του.

 

70Όπ. π. σελ. 61.

71Γιώργος Κόκκινος, «Ιστορικός αναθεωρητισμός και άρνηση του Ολοκαυτώματος», στο Κριτικές προσεγγίσεις του

ναζιστικού φαινομένου. Από την ιστοριογραφία και την πολιτική θεωρία στη σχολική ιστορική μάθηση, Άγγελος Παληκίδης (επιμ.), Επίκεντρο, [Θεσσαλονλίκη 2013], σσ. 62-63.

72https://el.wikipedia.org/wiki/Ναζιστικά_στρατόπεδα_εξόντωσης.

 

Βιβλιογραφία

1. Κριτικές προσεγγίσεις του ναζιστικού φαινομένου. Από την ιστοριογραφία και την πολιτική θεωρία στη σχολική ιστορική μάθηση, Άγγελος Παληκίδης (επιμ.), Επίκεντρο, [Θεσσαλονλίκη 2013].
2. Lionel Richard, Ναζισμός και κουλτούρα, μτφρ. Λόϋσκα Αβαγιανού, Αστέρι, [Αθήνα 1979].
3. Θωμάς Σλιώμης, Η τέχνη απέναντι στο ναζισμό. Το μουσικό κίνημα της Τερεζίν. Εκδόσεις Πατάκη, [Αθήνα 2016].
4. Saul Friedlander, Η ναζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι. τ. Ι, Τα χρόνια των διώξεων 1933-1939, Πόλις, [Αθήνα 2013].
5. Saul Friedlander, Η ναζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι. τ. ΙΙ, Τα χρόνια της εξόντωσης 1939- 1945, Πόλις, [Αθήνα 2013].
6. Enzo Traverso, Οι ρίζες της ναζιστικής βίας, μτφρ. Νίκος Κούρκουλος, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, [Αθήνα, 2013].
7. Μαρκ Φερρό, Κινηματογράφος και Ιστορία, μτφρ. Πελαγία Μαρκέτου, Μεταίχμιο, [Αθήνα 2001].

 

Περιοδικά

 

1. Περιοδικό Διαβάζω, «Κινηματογράφος και Ιστορία», , αρ. 266, 26.6.91.

 

Ιστοσελίδες

1. https://el.wikipedia.org/wiki/Ναζιστικά_στρατόπεδα_εξόντωσης, (προβολή στις 26/12/2016).
2. https://el.wikipedia.org/wiki/Γκέτο, (προβολή στις 26/12/2016).
3. https://el.wikipedia.org/wiki/Η_Λίστα_του_Σίντλερ, (προβολή στις 20/12/2016).
4. https://www.ushmm.org, (προβολή στις 23/12/2016).

Προέλευση φωτογραφίας: https://www.cnn.gr