Αφηρημένες Έννοιες και Υπερεξουσίες αυτών στη Μεταμοντέρνα Κοινωνία.

Το εν λόγω θέμα θα μπορούσε να εμπίπτει στο πεδίο της Φιλοσοφία της Τεχνολογίας και Κοινωνία, αφού πραγματεύονται έννοιες που αφορούν την ευημερία και πρόοδο της κοινωνίας, προκαλώντας σύνθετα διλήμματα που απαιτούν πολλαπλές ερμηνείες και προσεγγίσεις. Ειδικότερα θα αναπτυχθούν οι επιπτώσεις της εφαρμογής νέων τεχνολογιών, εννοιών και επιστημονικών πεδίων στον άνθρωπο και στην κοινωνική συμπεριφορά του.

Ο καταιγιστικός ρυθμός πληροφόρησης στη μεταμοντέρνα κοινωνία και η έλλειψη ικανού ρυθμιστικού-κανονιστικού πλαισίου, δημιουργεί καταστάσεις οι οποίες δεν είχαν εμφανισθεί ποτέ ξανά στο παρελθόν. Ο Παγκόσμιος Ιστός (World Wide Web), ο οποίος αποτελεί υποσύνολο του Διαδικτύου, εγκαινιάσθηκε το Μάρτιο του 1989. Σήμερα επιτρέπει την διασύνδεση υπολογιστών μέσω ψηφιακών συστημάτων πληροφόρησης σε δημόσιες ή ιδιωτικές ηλεκτρονικές σελίδες, ηλεκτρονικά ταχυδρομεία, ή ιστολόγια για ανάρτηση, διαμοιρασμό ή διασπορά πληροφοριών χωρίς να υφίσταται απόλυτος έλεγχος από κάποιον φορέα, εφόσον θεωρητικά δεν υπάρχει μοναδικός κάτοχος του Διαδικτύου στο οποίο υπάγεται.[i]

Συνεπώς, η εφαρμογή σε ολοένα και περισσότερες καθημερινές δραστηριότητες νέων τεχνολογιών σε ένα παγκοσμιοποιημένα δικτυωμένο περιβάλλον, όπου περιορίζεται ακόμη και η εθνική κυριαρχία των Κρατών, διαμορφώνει ένα νέο πολιτισμικό σχήμα κι έναν άνθρωπο ο οποίος οφείλει να συμβιβασθεί στην αρχή της απροσδιοριστίας των πεποιθήσεων και των πίστεών του, ενώ ο οποιοσδήποτε  δυνητικά αποτελεί αποδέκτη κυβερνοεπιθέσεων. Η εμφάνιση νέων εννοιών κατά βάσιν αφηρημένων με πολλαπλές εξουσίες και αμφισβητήσιμο ρόλο στην κοινωνική πρόοδο και ευημερία, προκαλούν ποικίλες ερμηνείες και αντιδράσεις. Μερικές από αυτές τις μορφές αποτελούν τα ΜΚΔ (Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης ή social media όπως Facebook, Viber, Messenger κ.α.) αλλά και οι επονομαζόμενες Αγορές,(διεθνείς οικονομικές για οργανισμούς και λοιπές συλλογικές οντότητες ή ατομικές μέσω υπηρεσιών marketing για προώθηση καταναλωτικών αγαθών) οι οποίες θα αναλυθούν στην παρούσα εργασία. Αυτές οι δύο γενικές έννοιες με τις υπερεξουσίες που έχουν προσλάβει, αποτελούν ανθρώπινες δημιουργίες και απευθύνονται ή επηρεάζουν το σύνολο των ανθρωπίνων τεχνέργων και συμπεριφορών της μεταμοντέρνας αστικής κατά βάσιν κοινωνίας.[ii]

Σκοπός  του παρόντος κειμένου είναι κυρίως η Στόχευση στα προβλήματα της Χρήσης Ψηφιακών Μέσων και των Διαδραστικών Εικονικών Διεπαφών

1) Θα γίνει προσπάθεια αναδείξεως των προβλημάτων που πηγάζουν από την αυξημένη ανταγωνιστικότητα σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής μας, λόγω της διεύρυνσης των τεχνοεπιστημών σε σύνθετα δίκτυα παραγωγής γνώσης και πώς αυτή η κατάσταση επηρεάζει την ανθρώπινη συμπεριφορά.

2)Ανάδειξη των προβλημάτων που πηγάζουν από την σχεδόν εμμονική εξάρτηση από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ενίοτε με αλόγιστη ανάρτηση ή χρήση υλικού (λχ. selfies, ή videos για το σκοπό αυτό έχουν δημιουργηθεί και ειδικές πλατφόρμες όπως instagram κ.α.), αλλά και την υποτιθέμενη συμμετοχικότητα συχνά σε άνευ ουσίας θέματα μέσω των δικτύων αυτών. Προβλήματα επίσης αντικοινωνικής συμπεριφοράς και αρνητικών προτύπων που πηγάζουν από την ανάπτυξη βίαιων διαδικτυακών videogames από διάφορες εταιρείες ή από παράνομες ανάρτησεις χρηστών στα ΜΚΔ.[iii]

3) Θα γίνει εκτενής αναφορά στη προβληματική της υπερπληροφόρησης και της παραπληροφόρησης. Πιο συγκεκριμένα,

1. Υπερπληροφόρηση και αδυναμία ελέγχου του παγκοσμίου ιστού διάχυσης δεδομένων και πληροφορών (περίπτωση Νέας Ζηλανδίας βλ. υποσημείωση 3).
2. Παραπληροφόρηση από την αδυναμία επαλήθευσης του τεράστιου όγκου δεδομένων και πληροφοριών (περίπτωση πραξικοπήματος σε Βενεζουέλα και Τουρκία).

4) Αποπροσωποίηση του υποκειμένου ως ψυχική κατάσταση και φαινόμενο (Μάτι Αττικής βλ. υποσημείωση 4).

Μεθοδολογικά, θα γίνει ανάλυση και κριτική προσέγγιση των χρησιμοποιούμενων εννοιών, με ερμηνεία και τεκμηρίωση των ανθρωπίνων συμπεριφορών βάσει συνθηκών στη μεταμοντέρνα κοινωνία.

Τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ ή social media εφ’ εξής), αποτελούν τη νέα πραγματικότητα στην ηλεκτρονική επικοινωνία, η οποία ξεκίνησε την τελευταία δεκαετία του 20^ου αιώνα και παγιώθηκε πολύ γρήγορα ως τρόπος εξ αποστάσεως επικοινωνίας, ενθαρρύνοντας την αλληλεπίδραση μεταξύ των χρηστών παγκοσμίως. Διάφορες ψηφιακές πλατφόρμες συμβάλλουν στη γρήγορη ενημέρωση των χρηστών τους, μέσω ανταλλαγής πληροφοριών, ιδεών και ειδήσεων σε ένα ηλεκτρονικό περιβάλλον. Πλέον θεωρούνται απαραίτητα για προώθηση προϊόντων, αγορά εργασίας και παροχής υπηρεσιών. Μέσω αυτού του είδους επικοινωνίας, παρατηρείται αύξηση της ταχύτητας και του ρυθμού των διαπροσωπικών επαφών, αλλά και διασπορά ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων, συχνά οικειοθελώς από τους χρήστες χωρίς να αντιλαμβάνονται οι περισσότεροι εξ αυτών τον κίνδυνο που διατρέχουν, δεδομένου ότι λίγοι διαβάζουν τους όρους χρήσης για την προστασία της ιδιωτικότητας (privacy policy) σύμφωνα με τελευταία αμερικάνικη έρευνα σε χρήστες του Facebook (χαρακτηριστική περίπτωση αποπροσωποίησης[iv]). Η υποτιθέμενη συμμετοχικότητα που προάγεται μέσα από αυτές τις μορφές επικοινωνίας, στην πραγματικότητα δεν προσφέρει κάτι ωφέλιμο στο χρήστη, αφού συνήθως ό,τι στοιχεία και θέσεις παράγονται ή αναπαράγονται δε φθάνουν σχεδόν ποτέ στα κέντρα λήψεως αποφάσεων. Επίσης η ευκολία στην ανάρτηση ή αναζήτηση ακόμη και ιδιαίτερων προσωπικών στιγμών, προκαλεί μια ακατανόητη ικανοποίηση της φιλαρέσκειας και της ματαιοδοξίας της ανθρώπινης φύσης. Ίσως αυτό να οφείλεται εν μέρει στον ατομοκεντρισμό που προάγεται σε όλες τις εκφάνσεις των καθημερινών ανθρωπίνων δραστηριοτήτων, χωρίς τελικά να εντοπίζεται με σαφήνεια εάν προάγεται το ευ ζην. Η αμεσότητα στην επικοινωνία είναι στοιχείο θετικό, αλλά η αλόγιστη χρήση καθιστά τον χρήστη ένα υποκείμενο που λειτουργεί και κινείται σε έναν κόσμο εικονικής πραγματικότητας που τον θεωρεί ασφαλή. Η διαρκής παρουσία στα ΜΚΔ, γίνεται συχνά αυτοσκοπός μόνο και μόνο για την αυτοϊκανοποίηση κάποιων ευτελών συνήθως επιθυμιών, ενδίδοντας σε ένστικτα που σε κοινή θέα θα χαλιναγωγούνταν, με ανάρτηση ή αναζήτηση ακόμη και ιδιαιτέρων προσωπικών στιγμών. Η ηθική όμως που αναδύεται μέσα από την εκάστοτε ομάδα ενός ΜΚΔ, δύναται να είναι μικρότερή ή και μεγαλύτερη από αυτή του ατόμου. Ισώς να ήταν αποδεκτή μια τέτοια συμπεριφορά από προσωπικότητες λιγότερο εξωστρεφείς στον πραγματικό κόσμο. Είναι γνωστό όμως ότι οποιαδήποτε ενέργεια μέσω ενός μέσου που μας καθιστά δυνάμει ανώνυμους, προκαλεί μια υπέρμετρη αίσθηση ασφάλειας ανύπαρκτης στην πραγματικότητα. Η δημιουργία ομάδων με κοινά χαρακτηριστικά (facebook, blogs κ.ο.κ.) γίνεται συχνά βάσει πεποιθήσεων και επιθυμιών. Ακόμα και ηλεκτρονικά έντυπα που κυκλοφορούν απευθύνονται σε συγκεκριμένες ομάδες (λ.χ. περιοδικά, εφημερίδες κ.α.) με συγκεκριμένο υπόβαθρο. Προφανώς στα ανωτέρω βρίσκει εφαρμογή η ρήση του Δημοσθένη «Α γαρ επιθυμεί ψυχήν και πιστεύειν φιλεί», δηλαδή «όσα επιθυμεί η ψυχή αυτά αρέσκεται και να πιστεύει», στοιχείο το οποίο χρησιμοποιούν συχνά οι υπηρεσίες του marketing για προσέλκυση αγοραστικού κοινού. Η ανωνυμία απελευθερώνει συχνά τις πιο ακραίες εκφάνσεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς και σε συνδυασμό με την διανοητική μεταδοτικότητα των μελών εντός μιας ομάδας σε κάποιο ΜΚΔ, παραλύει την ικανότητα κρίσης ή ελέγχου των εξωτερικών προσλαμβανομένων ερεθισμάτων. Για κάποιους εκπροσώπους των Κοινωνικών Επιστημών αποτελούν ένα είδος σύγχρονου Ρωμαϊκού όχλου στην αρένα του παγκόσμιου ιστού, διότι οι άνθρωποι έχουν απωλέσει πλέον τα ιδανικά, τις αξίες ή την ταυτότητά τους και καθοδηγούνται από την ακατάληπτη ψυχολογία της μάζας. Εξού και ο εθισμός, η ανοχή και η απάθεια στη βία ή στην απώλεια ζωών που αναδεικνύεται μέσω αναπαραγωγής οπτικοακουστικού υλικού που διακινείται είτε μέσω ΜΚΔ, είτε προάγεται μέσω βίαιων διαδικτυακών ηλεκτρονικών παιγνιδιών και στην πάσης φύσεως παράνομη δραστηριότητα που εκτελείται ή διακινείται μέσω του παγκόσμιου ιστού.[v]

Τα στοιχεία που αναπτύσσονται εντός μιας ομάδας ενός ΜΚΔ, χαρακτηρίζονται από παρορμητισμό, αστάθεια, μονομέρεια, υπερβολή και το κυριότερο ροπή στην υποβολή. Το τελευταίο αποτελεί και τον βασικότερο τρόπο επιρροής σε αντιλήψεις, ιδέες και λογική της ανθρώπινης υποστάσεως. Οποιαδήποτε ενέργειά μας η οποία μεταφέρεται από ένα τεχνικό ή τεχνητό μέσο (πομπό), φθάνει στον παραλήπτη (δέκτη) χωρίς την διαπροσωπική επαφή. Συχνά η ροή πληροφοριών δεν γίνεται από γνωστές πηγές και η αναδιαβίβασή τους ενώ δίνει την αίσθηση πως ενδυναμώνει τη φωνή του υποκειμένου, εντούτοις δεν προκύπτει αποτελεσματικότητα ή συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων, αφού επαναλαμβάνονται οι ίδιες βασικές αν όχι ανούσιες γενικές ιδέες.

Οι αγορές ως ζητούμενο των υπηρεσιών του marketing χρησιμοποιούν συχνά εν αγνοία των χρηστών ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα για να δημιουργήσουν τα λεγόμενα target groups (ομάδες με κοινά χαρακτηριστικά) στην προώθηση των προϊόντων τους, στοιχείο το οποίο έχει διευρυνθεί μέσω των ιστοτόπων. Συχνά εφαρμόζονται πρακτικές πειθούς (λ.χ. συναισθηματικές εικόνες μέσω οπτικοακουστικού υλικού, που επηρεάζουν το θυμοειδές εις βάρος του λογιστικού μέρους, αυξάνοντας τη συναισθηματική φόρτιση του υποκειμένου) με σκοπό να διαχυθούν στοχευμένα κάποιες πληροφορίες ή να ανατραπούν κάποιες δεδομένες συνθήκες. Τότε δημιουργείται η μεγάλη σύγχυση στον άνθρωπο, όταν δεν μπορεί πλέον να διαχωρίσει την αντικειμενική πραγματικότητα από τις ανυπόστατες διαδόσεις ή τις ψευδείς πληροφορίες (βλ. Βενεζουέλα 2019). Ο εγκέφαλος ο οποίος δεν έχει συνηθίσει να φιλτράρει τις προσλαμβάνουσες πληροφορίες, συνήθως τις περνά μέσω των ληφθέντων μηνυμάτων στο υποσυνείδητο χωρίς αναστοχασμό. Ετσι το φαινόμενο της παρακινήσεως προς τον επιθυμητό στόχο λειτουργεί αβίαστα, προκαλώντας συγκεκριμένες αντιδράσεις και συμπεριφορές από το υποκείμενο, που δεν προβαίνει σε κριτική και αναλυτική σκέψη της εκάστοτε προσλαμβάνουσας.

Οι υπηρεσίες του marketing χρησιμοποιούν τα ΜΚΔ και λοιπά μέσα ψηφιακής τεχνολογίας για να προωθήσουν αγοραστικές τάσεις, διαμορφώνοντας τρόπους και είδη κατανάλωσης. Συνέπεια των ανωτέρω είναι η ανάδειξη υπερκαταναλωτικών προτύπων, ενστίκτων και συμπεριφορών, απότοκο του καταναλωτικού καπιταλισμού (λ.χ. marketing-shopping therapy ως υπερκαταναλωτισμός υλικών αγαθών) και της ηδονιστικής κουλτούρας (λ.χ. realities ως υπερκαταναλωτισμός συγκινήσεων) που εμφανώς προωθούνται στις μέρες μας. Η υπερκατανάλωση έγινε πλέον υπεραξία και αυτοσκοπός στη μεταμοντέρνα κοινωνία, επιδρώντας στη συναισθηματική νοημοσύνη (Emotional Quotient ή Emotional Intelligence) του υποκειμένου μέσω οπτικοακουστικών ερεθισμάτων.[vi]

Οι οικονομικές αγορές ως όρος, εισήλθαν στην ελληνική καθημερινότητά μετά το 2010 με την οικονομική κρίση. Τότε οι περισσότεροι διαπίστωσαν ότι υπάρχει κάτι αθέατο που κινεί τα νήματα των οικονομικών δραστηριοτήτων παγκοσμίως, το οποίο δεν υπακούει στους καθιερωμένους θεσμικούς κανόνες δικαίου των Κρατών. Η οικονομική κρίση έδωσε το έναυσμα για υπαγωγή όλων των τομέων της κοινωνικής ζωής στην οικονομία και αποτίμησή τους με οικονομικούς και ποσοτικούς όρους. Η αόριστη έννοια των αγορών, μια εξουσία αόρατη, αναδείχθηκε και κυριάρχησε την τελευταία εικοσαετία σε ολόκληρο τον πλανήτη, ως βασικός και άτεγκτος πυλώνας πολιτικού λόγου, με την πολιτική να μεταλλάσσεται σε μέσο προώθησης οικονομικών πρακτικών μέσω των τεχνοκρατών. Πρώτα θύματα της λεγόμενης κρίσης και νευρικότητας των αγορών υπήρξαν οι ευάλωτες οικονομικά χώρες, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα. Το δόγμα της αγοράς έχει αναχθεί πλέον σε αδιαμβισβήτητη υπεραξία, ενώ η πειθάρχηση κοινωνιών και ατόμων γίνεται πλέον βάσει των νόμων της, τις αρχές του ανταγωνισμού, του ενεργού ατομικισμού και της παραγωγικότητας για την πρόοδο και την ανάπτυξη. Η επιδίωξη του κέρδους είναι κυρίαρχη, χωρίς ουσιώδη πρόνοια για το περιβάλλον και τον άνθρωπο, ενώ οι βασικές αρχές και οι κοινωνικές κατακτήσεις δεκαετιών, φαίνεται να αποδομούνται σχετικά εύκολα, δίχως έντονη ή διαρκή κοινωνική αντίσταση. Συνεπώς, δυνητικά υπονομεύονται τόσο η συλλογικότητα όσο και η ατομικότητα, αφού η ανωτέρω μεθόδευση και τυποποίηση, οδηγεί σε στρεβλώσεις και παθογένειες. Μπορεί οι οικονομικοί δείκτες να ευημερούν ή να ευημερήσουν αλλά οι κοινωνίες σταδιακά παρακμάζουν πνευματικά και ηθικά, με κίνδυνο ολικής κατάρρευσης λόγω έλλειψης σταθερών συνεκτικών στοιχείων. Οι οίκοι αξιολόγησης διαμορφώνουν με τρόπους ποσοτικούς, πάντα όμως εξ αποστάσεως ή δια αντιπροσώπου, το επίπεδο της οικονομίας κάθε χώρας, με συνέπεια το επιστημονικό πεδίο των Κοινωνικών Επιστημών να καλύπτεται σχεδόν αποκλειστικά από εκπροσώπους των Οικονομικών Επιστημών. Οι Οικονομικές Επιστήμες, είναι περισσότερο συνδεδεμένες με την ικανοποίηση και τη χρήση υλικών αναγκών ή απαιτήσεων που οδηγούν στην ευημερία μέσα από τη μελέτη και το συσχετισμό ανθρώπου και πλούτου. Μια πραγματικότητα η οποία βιώνεται καθημερινώς στην Ελλάδα της οικονομικής κρίσης, είναι ότι δε γίνεται από κανένα φορέα ή μέσο αναφορά στην πνευματική ευημερία και στα παραδοσιακά πρότυπα αξιών. Η επικυριαρχία των αγορών, μέσω των οίκων αξιολόγησης έναντι των κρατικών θεσμών, αφού δεν υπόκεινται σε θεσμικούς κρατικούς κανόνες αλλά σε αυτούς των διεθνών αγορών, υπονομεύει τις θεμελιώδεις αρχές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ίσως αυτή η μεθόδευση να αποτελεί την κορύφωση της γενικευμένης (οικονομικής και πολιτισμικής) παγκοσμιοποίησης η οποία προετοιμάζεται μεθοδικά. Ο εξοβελισμός εκπροσώπων των λοιπών πεδίων των Κοινωνικών Επιστημών είναι εμφανής, καθόσον σπανίως πλέον εμφανίζονται ή λαμβάνουν θέση δημόσια εκπρόσωποί τους για θέματα κρίσης και προϊούσας αποψίλωσης κεκτημένων δικαιωμάτων δεκαετιών.[vii]

Επιπτώσεις στην Ψυχική Υγεία

Το υποκείμενο στη μεταμοντέρνα κοινωνία λειτουργεί σε υψηλούς ρυθμούς λόγω της υπερπληροφόρησης και της απαιτήσεως για διαρκή επιμόρφωση σε πολλούς εργασιακούς τομείς ως απότοκο της διεύρυνσης και εφαρμογής των τεχνοεπιστημών σε ολοένα και περισσότερα πεδία. Όσοι δεν μπορούν να ακολουθήσουν την τάση αυτή, στιγματίζονται ως μη παραγωγικοί και συνεπώς θεωρούνται ακατάλληλοι για ανταγωνιστική εργασία. Τα περισσότερο συναισθηματικά ή ηθικά άτομα δεν μπορούν συνήθως να ανταπεξέλθουν σε τέτοιο περιβάλλον λόγω ιδιοσυγκρασίας και συχνά απομονώνονται. Ακόμη και όσα άτομα δεν έχουν ευχέρεια με την τεχνολογία αντιμετωπίζουν καθημερινές δυσκολίες κι οι ίδιοι αντιμετωπίζονται ως προβληματικοί (αναλόγως της φύσεως της εργασίας και του κοινωνικού περιβάλλοντος, αφού συχνά δε λαμβάνεται υπόψη η θεωρία των σωματκών υγρών για τη σύσταση του οργανισμού με βάση τη θεωρία των χυμών του Ιπποκράτη). Η ανάπτυξη φυσικών και ψυχολογικών στρεσογόνων παραγόντων συχνά οδηγεί τους εξαρτώμενους από τα ΜΚΔ, τους εξαρτώμενους από την εργασία τους, αλλά και τους χαρακτήρες που δεν μπορούν να συμβαδίσουν με την τρέχουσα τεχνολογία, σε μελαγχολία ή κάποια μορφή κατάθλιψης κατά τη διάρκεια του βίου τους.[viii]

Φιλοσοφική διάσταση του θέματος και λοιποί προβληματισμοί

Διαπιστώνεται έλλειψη ηθικής ή επαρκούς νομικού πλαισίου σε συγκεκριμένα, συνήθως νεοσύστατα, επιστημονικά πεδία. Ο ρόλος της αυτοαναφοράς θεωρείται απαραίτητη διεργασία στη διαχείριση ή στην πρόβλεψη καταστάσεων μέσω της ατομικής ενσυναίσθησης και συνείδησης.[ix]

Επίσης διαπιστώνεται απομάκρυνση από τις παραδοσιακές αξίες, ένεκα της προωθούμενης πολιτισμικής και οικονομικής παγκοσμιοποίησης, και προώθηση του υπερκαταναλωτισμού ως αυτοσκοπού σε όλα τα επίπεδα.[x]

Παρατηρείται έλλειψη ηθικών φραγμών κυρίως στο εργασιακό, στο διαδικτυακό, αλλά και στο οικογενειακό περιβάλλον, με τη μορφή της ηθικής παρενόχλησης (ως κεκαλυμμένη ψυχολογική βία).[xi] Πώς θα λειτουργήσει το Κράτος δικαίου ως θεσμός διασφάλισης της δικαιοσύνης κι όχι ως ιστός της αράχνης συγκρατώντας μόνο τους αδύναμους; Ένα Κράτος που θα προστατεύει τον αδύναμο ή επιρρεπή πολίτη στην καθημερινότητά του και κατ΄επέκταση ολόκληρη την κοινωνία; Για τον Αριστοτέλη η έλλειψη δικαιοσύνης έχει άμεση συσχέτιση με την πλεονεξία, κυρίως στον πλουτισμό και στην εξουσία, με χαρακτηριστικό στοιχείο τη ροπή στην υπερβολή. Σήμερα παρατηρείται το φαινόμενο της έντονης ανταγωνιστικότητας μέσω της ποσοτικοποίησης των πάντων, η οποία οδηγεί στην πλεονεξία του ατόμου και συνήθως σε ενέργειες που προάγουν τον υλικό ευδαιμονισμό μέσω του πλουτισμού. Ο υλικός ευδαιμονισμός έγινε πλέον υπεραξία και αποτελεί τη νέα μορφή του ανθρώπινου πολιτισμού, με λήψη πληροφοριών ή καταναλωτικών προτύπων, χωρίς απαίτηση για κριτική και αναλυτική σκέψη ή αναστοχασμό.

Η πρόκριση του ποσοτικού έναντι του ποιοτικού και η εμμονή στην αποτίμηση τομέων της κοινωνικής ζωής μονίμως με ποσοτικούς όρους, αποτελεί μία ακόμη προβληματική αντιμετώπιση των πραγμάτων. Πώς θα γίνουν οι δυστοπικές συνθήκες μιας απάνθρωπης ή τρομακτικής κονωνίας, όχι με ουτοπικές μη πραγματοποιήσιμες προσπάθειες, αλλά με ευτοπικές εάν στο κέντρο δεν βρίσκεται ο άνθρωπος αλλά αριθμοί;[xii]

Ο Μεταμοντερνισμός κινήθηκε σε 3 άξονες: αγορές, τεχνοεπιστήμες (οι οποίες ως κριτήριο αληθείας προκρίνουν την ωφελιμότητα) και ατομισμός. Σκοπός ήταν μια καλύτερη ζωή που δεν ήρθε ποτέ. Η κυρίαρχη φιλοσοφική τάση της μεταμοντέρνας κοινωνίας είναι ο Μεταμοντέρνος Σχετικισμός. Η τάση αυτή εντάσσεται σε ένα φιλοσοφικό πλαίσιο μεταμοντέρνου σχετικισμού στον χώρο της γνώσης και των αξιών. Η κοινωνία μας παρανόησε όμως το ρόλο του πλουραλισμού απόψεων, με αποτέλεσμα την χαρακτηριστική «έλλειψη γενικής κατεύθυνσης» (κάποιων γενικών αποδεκτών αρχών) και την αδυναμία να διατυπωθούν αξιολογικές κοινές κρίσεις για μια πλειάδα θεμάτων κυρίως πιο εξειδικευμένων.[xiii]

Τελικά προάγεται το ευ ζην το οποίο αποτελεί ζητούμενο για τον άνθρωπο και την κοινότητά όπου υπάγεται;

Ο ρόλος του marketing στην προώθηση τάσεων/ιδεών και η δυσκολία του υποκειμένου για αναστοχασμό και κριτική σκέψη, ώστε μέσα από εσωτερικούς ελεγκτικούς μηχανισμούς να ακολουθήσει ή να αντισταθεί σε μία τάση ή σε μία είδηση, αποτελεί ακόμη μια παράμετρο στη φιλοσοφική διάσταση του θέματος.

Η χρήση ηλεκτρονικών μέσων και ανταλλαγής μηνυμάτων για τη διαπροσωπική επικοινωνία, δημιουργεί απώλεια επαφής δια ζώσης μεταξύ των ανθρώπων. Η αντικατάσταση του παραδοσιακού επιστολικου ταχυδρομείου στο όνομα της οικολογίας, αλλά και της τακτικής τηλεφωνικής επικοινωνίας είτε για ενημέρωση είτε για αγορές, επιδεινώνει την ανωτέρω κατάσταση. Η επαφή τελικά γίνεται απρόσωπη και ουδέτερη σε όλα τα επίπεδα διεπαφών, με αντίστοιχη προσαρμογή του ύφους, του τρόπου ομιλίας αλλά και της γραφής, στοιχεία που παρατηρούνται εντόνως στις νεότερες γενεές.

Ο αδαής ή αφελής χρήστης είναι εκτεθειμένος πολλαπλά, δίδοντας τα προσωπικά του δεδομένα σε εταιρείες αλλά και σε hackers εν αγνοία του. Βέβαια το πρώτο γίνεται για την ασφάλεια φορέα και χρήστη, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι δεν μπορεί να χρησιμοποιηθούν άνευ εγκρίσεως του τελευταίου και για άλλους σκοπούς (ερευνητικούς κ.ο.κ.).

Ο πνευματικός και ψυχικός μαρασμός εμφανίζεται ως απότοκο του καταλωτισμού των συγκινήσεων. Ταυτόχρονα, η οικονομική παγκοσμιοποίηση με την πολυπολιτισμική κοινωνική συνάρθρωση, στο πλαίσιο της υποτιθέμενης παγκόσμιας ειρηνικής κοινότητας και η υπέρ αυτής χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας, παραλύει ή αποδυναμώνει τους θεμελιώδεις κανόνες δικαίου των Κρατών.

Θετικά και Αρνητικά των ΜΚΔ

Τα ΜΚΔ άλλαξαν τον τρόπο επικοινωνίας και των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων των ανθρώπων αλλά και του marketing μέσω της προβολής εταιριών από αυτά. Οι τελευταίες δεν επενδύουν πλέον σε διαφημίσεις σε συμβατικά μέσα, αλλά προτιμούν τα social media και τις ιστοσελίδες τους για να κατανοήσουν την αγορά και να προωθήσουν τα προϊόντα τους. Εκεί ο χρήστης δύναται να αναζητήσει πληροφορίες και να πραγματοποιήσει συγκριτική μελέτη ή έρευνα για τις αγορές του. Επίσης τα ΜΚΔ προσφέρουν ταχύτητα και αμεσότητα ακόμη και σε ανθρώπους που κατοικούν σε δυσπρόσιτες περιοχές, μας φέρνουν σε επαφή με άλλους πολιτισμούς, αλλά δεν προσφέρουν αξιοπιστία, ενώ αποδυναμώνουν έστω και εκούσια την ιδιωτικότητα των χρηστών τους στην ομαδοποίησή τους βάσει επιθυμιών. Χάνεται σταδιακά η δια ζώσης διαπροσωπική επαφή, αφού οι εφαρμογές που δημιουργούν οι εταιρείες συμβάλλουν στην απομόνωση του ατόμου υποκαθιστώντας φίλους και κοινωνικό κύκλο με αντίστοιχο ηλεκτρονικό (group), ο οποίος, κύκλος, υπό πραγματικές συνθήκες το πιθανότερο να μην υπήρχε. Η διαμεσολάβηση ενός ‘τρίτου’, δηλαδή του ηλεκτρονικού ή και ψηφιακού μέσου, για να δούμε ακόμη κι αυτό που συμβαίνει μπροστά μας (αποπροσωποίηση επιρροή στην EQ), στην ουσία μας απομονώνει από τη γοητεία της ζωντανής επαφής με την εμπειρία που προσδίδει η άμεση κι απευθείας επαφή με το δρώμενο. Ιδιαίτερα για τον άνθρωπο της μεγαλούπολης είναι τόσο μεγάλη η επιρροή του ψηφιακού μέσου, που όταν βρίσκεται σε μεγάλες συναθροίσεις δείχνει σαστισμένος ή ανενεργός και στην ουσία αποξενωμένος από συνανθρώπους και περιβάλλον. Το σημαντικότερο όμως αρνητικό είναι η προϊούσα απώλεια του γλωσσικού πλούτου, στην προσπάθεια επίτευξης μεγαλύτερης ταχύτητας επαφής με χρήση συντομεύσεων, κι αυτό αποτελεί παγκόσμιο φαινόμενο (ηλεκτρονική argo (slang)).[xiv]

Στοχευμένες Προτάσεις και Συμπεράσματα

1) (αφού) Τρεις είναι οι λόγοι υποδούλωσης του ανθρώπου: Το θαύμα, το μυστήριο και η εξουσία, εν προκειμένω οι πάσης φύσεως προηγμένες τεχνολογικά διαδραστικές διεπαφές και οι λογής εφαρμογές, οι οποίες προσδίδουν στο άτομο της ψευδαίσθηση της υπεροχής και του ελέγχου.

2) (τότε) Απαιτείται ανάλυση και λεπτομερή εξέταση της πηγής του περιεχομένου και του μέσου διασποράς της πληροφορίας με αυτοαναφορικό ή ετεροαναφορικό τρόπο. Χρειάζεται επίσης ανάπτυξη της αναλυτικής κριτικής σκέψεως από την εφηβεία, για να ενισχυθεί η άμυνα του υποκειμένου στις εκάστοτε προσλαμβάνουσες.[xv]

3) (και) Διαφώτιση με προληπτική ενημέρωση του κοινού. Αλλά να λαμβάνεται υπόψιν πάντα η ρήση του Δημοσθένη «Α γαρ επιθυμεί ψυχήν και πιστεύειν φιλεί», δηλαδή «όσα επιθυμεί η ψυχή αυτά αρέσκεται και να πιστεύει». Συνεπώς αν και δυνητικά είναι εφικτή η αντικειμενικά αληθής ενημέρωση σε κοινωνικό ή σε ατομικό επίπεδο, στην πραγματικότητα η ίδια η ανθρώπινη φύση αναιρεί τη διαδικασία αυτή.

4) Επίσης, η πλατωνική θεωρία των Ιδεών δε φαίνεται να αποτελεί τη λύση πλέον, δεδομένου ότι η ταχεία διακίνηση και ο όγκος των πληροφοριών αλλάζουν συνεχώς τη βάση που εδράζονται οι πεποιθήσεις, οι αρχές μας και οι έννοιες διαφόρων γνωσιακών σχημάτων.[xvi]

5) Η ηθική πλέον της αμφισβήτησης μέσω της ατομικής συνείδησης κρίνεται πιο αναγκαία από ποτέ σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο και ασταθές περιβάλλον.

6) Τέλος, μη λησμονούμε ποτέ ότι απαιτείται προσεκτική μελέτη των όρων χρήσης ή της πολιτικής προστασίας απορρήτου του εκάστοτε ΜΚΔ και να μην μοιραζόμαστε πληροφορίες που σε άλλες συνθήκες δεν θα το κάναμε. Η παρουσία στα ΜΚΔ αφορά μια κατάσταση εικονικής κι όχι μια κατάσταση αντικειμενικής πραγματικότητας κι απαιτείται η ανάλογη ορθολογιστική διαχείριση, διότι οι χρήστες και δυνητικά φίλοι μας, δεν είναι όμως πραγματικοί αλλά εικονικοί. Συνίσταται λοιπόν μεσότητα κατά Αριστοτέλη ή συμμετρία κατά Πλάτωνα στις ηλεκτρονικές συναλλαγές μας και στη χρήση των ΜΚΔ.

[i] Το Διαδίκτυο δημιουργήθηκε ως στρατιωτικό πείραμα στις ΗΠΑ τη δεκαετία του ’60 με την ονομασία Arpanet και σύντομα εξελίχθηκε σε πολιτικό πείραμα με την διασύνδεση υπολογιστών για Ακαδημαϊκούς λόγους. Σήμερα αποτελεί ένα τεράστιο δημόσιο δίxτυ υπολογιστών, οι οποίοι συνδέονται μεταξύ τους με τα λεγόμενα δίκτυα υπολογιστών και υπολογιστικών συστημάτων μέσω καλωδίων ή μέσω ασύρματης μετάδοσης. Για την λειτουργία του απαιτείται ικανός συνδυασμός λογισμικού (software) και υλικού (hardware).

[ii] Μεταμοντερνισμός ή μετανεωτερισμός σύμφωνα με τον Terry Eagleton καλείται το σύγχρονο κίνημα σκέψης που απορρίπτει τις ολότητες, τις παγκόσμιες αξίες, τις μεγάλες ιστορικές αφηγήσεις, τα στέρεα θεμέλια στην ανθρώπινη ύπαρξη και τη δυνατότητα της αντικειμενικής γνώσης. Το εν λόγω κίνημα είναι σκεπτικό απέναντι στην αλήθεια, στην ενότητα και στην πρόοοδο, αντιτίθεται σε αυτό που θεωρεί ελιτισμό στην κουλτούρα, τείνει προς τον πολιτισμικό σχετικισμό, υμνώντας τον πλουραρισμό, προάγωντας την πολυπολιτισμικότητα ,την ετερότητα, την ετερογένεια την ασυνέχεια, μα κυρίως την πολιτισμική παγκοσμιοποίηση. Ως πολιτισμικός σχετικισμός, δύναται να θεωρηθεί η κεντρική ιδέα πως κάθε πολιτισμός ή έθνος πρέπει να κρίνεται με βάση τις δικές του αξίες και πρότυπα συμπεριφοράς και όχι βάσει των αξιών ή των προτύπων συμπεριφοράς ενός άλλου πολιτισμού ή έθνους. Είναι ουσιαστικά μια μεθοδολογική προσέγγιση στο ζήτημα της φύσης και του ρόλου των αξιών στον εκάστοτε πολιτισμό.

[iii] Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν οι βιντεοσκοπήσεις εκτελέσεων ανθρώπων με ταυτόχρονη διασύνδεση σε κάποιο μέσο (λ.χ. η πολύ πρόσφατη εκτέλεση δεκάδων μουσουλμάνων στη Ν. Ζηλανδία), όπου αποδεικνύεται εμπράκτως η αδυναμία αρχικώς να αποτραπεί και δευτερευόντως να περιορισθεί η εύκολη διασπορά και η ροή του αναρτώμενου υλικού στον παγκόσμιο ιστό.

[iv] Πρόκειται για ψυχικό φαινόμενο και εμφανίζεται όταν το υποκείμενο αδυνατεί να ταυτισθεί με όσα συμβαίνουν στον περιβάλλοντα χώρο του ως αντικειμενική πραγματικότητα, ζώντας στην πλάνη της εικονικής πραγματικότητας. Η Διαταραχή Αποπροσωποποίησης ανήκει στη γενική κατηγορία των αποσυνδετικών (ή διασχιστικών) διαταραχών. Βασικό χαρακτηριστικό των διαταραχών αυτών είναι διαχωρισμός ή αποσύνδεση των λειτουργιών της συνείδησης, της μνήμης, της ταυτότητας και της αντίληψης του περιβάλλοντος με αλλοιωμένη αντίληψη του χώρου και του χρόνου, (Kaplan & Sadock’s, 2004).

[v] λ.χ. το διαδικτυακό παιγνίδι, Μπλέ Φάλαινα, το οποίο συνδέθηκε με πολλές αυτοκτονίες εφήβων παγκοσμίως. Επίσης οι εκτελέσεις που πραγματοποιούνται κατά καιρούς και μεταδίδονται σε απευθείας μετάδοση παγκοσμίως με αποκορύφωμα την περίπτωση της Ν. Ζηλανδίας, αλλά και περιπτώσεις καταστάσεως αποπροσωποίησης όπως συνέβη στο Μάτι τον Ιούλιο του 2018, όταν κάποια θύματα δεν αντιλαμβάνονταν τον άμεσο κίνδυο που διέτρεχαν και αναρτούσαν οπτικοακουστικό υλικό στα ΜΚΔ αντί να προφυλαχθούν.

(Lebon Gustave, Ψυχολογία των Όχλων, 1985).

[vi] EQ= Καλείται το σύνολο ικανοτήτων-δεξιοτήτων οι οποίες παρέχουν στο υποκείμενο τη δυνατότητα να αναγνωρίζει, κατανοεί και χρησιμοποιεί πληροφορίες συναισθηματικής φύσεως για κάποιο σκοπό. (Daniel Coleman, 1995).

[vii] Στοιχεία τα οποία προωθούνται μέσω της επικράτησης του (νέο)φιλευθερισμού στον πολιτικό λόγο, επιβάλλοντας σταδιακά μια παγκόσμια πολιτισμική ομοιομορφία, με την πτώση του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού αλλά και του φασισμού και τις ιδέες που εκπροσωπούσαν. Ο Ρώσος πολιτικός αναλυτής και κοινωνιολόγος Alexander Dugin (Αλεξάντερ Ντάγκιν) θεωρεί ότι υπάρχει και 4^η πολιτική θεωρία (οι υπόλοιπες τρεις φιλελευθερισμός (ιστορικό υποκείμενο το άτομο ), μαρξισμός (ιστορικό υποκείμενο η τάξη), φασισμός (ιστορικό υποκείμενο η φυλή)) η οποία θα λειτουργήσει εκλεκτικιστικά με άντληση στοιχείων των τριών προϋπαρχόντων ιδεολογιών (με ιστορικό υποκείμενο την ύπαρξή μας και διατήρηση αυτής σε κατάσταση αρμονίας, όπου η ζωή μας δε θα συνδέεται απαραιτήτως με την πρόοδο και την ανάπτυξη όπως αυτή αναφέρεται στην νεοφιλελεύθερη ιδεολογία).

[viii] Οι φυσικοί στρεσογόνοι παράγοντες επηρεάζουν αρνητικά την σωματική ακεραιότητα, ενώ οι ψυχολογικοί επηρεάζουν την πνευματική υγεία και ευεξία.

[ix] Η αυτοαναφορικότητα με την έννοια της ανάδρασης του υποκειμένου μέσω της κριτικής αναλυτικής σκέψης. Απαιτείται ενσυναίσθηση και συναισθηματική αυτογνωσία ώστε να πραγματοποιηθεί αποτελεσματική αυτοαξιολόγηση της καταστάσεως.

[x] Ως παραδοσιακές αξίες σε έναν πολιτισμό ορίζονται οι διαχρονικές αξίες του οι οποίες συνδέουν τα άτομα μεταξύ τους, όπως αυτή της ελευθερίας, της εναρμόνισης με τη φύση, της θρησκευτικότητας, της οικογένειας, της φιλίας, τα ήθη και τα έθιμα, αλλά περισσότερο της προαιώνιας αρχής και αξίας του μέτρον άριστον.

[xi] Marie France Hirigoyen, Ηθική Παρενόχληση, η διαστροφική βία στην καθημερινή ζωή, μτφρ. Μ Γεωργιάδου, Παττάκης, 2000

[xii] Οι αξίες και οι ποιότητες δεν έχουν ουσία ερήμην του ανθρώπου ο οποίος τους δίνει υπόσταση στην έκταση και στον τρόπο που αυτές ανσωματώνονται στον ίδιο (ανθρωποκεντρισμός). Παντών χρημάτων μέτρον εστίν άνθρωπος. (Πρωταγόρας).

[xiii] Ο όρος ωφελιμότητα προέρχεται από τον Francis Bacon στις προγραμματικές διακηρύξεις του και στο έργο του Νέο Οργανο (1620), όπου περιγράφεται με σαφήνεια πως σκοπός της γνώσης είναι η βελτίωση της κοινωνίας και της καθημερινότητας. Αν η επιστήμη βελτιώνει την κοινωνία, τότε η γνώση που προκύπτει θεωρείται αδιαμφισβήτητη. Το κριτήριο αληθείας λοιπόν για των τεχνοεπιστημών είναι η ωφελιμότητα.

Τη δεκαετία του ’80, οι Μισέλ Καλόν, Μπρούνο Λατουρ και Τζον Λο, πρότειναν ένα ερμηνευτικό πλαίσιο για την σχέση επιστήμης-τεχνολογίας το λεγόμενο Θεωρία του Δρώντος Δικτύου. Η θέση αυτή έχει σκοπό να άρει τη διάκριση ανάμεσα σε κοινωνιολογικές και νατουραλιστικές προσεγγίσεις στις σπουδές επιστήμης και τεχνολογίας. Μία από αυτές είναι ότι επιστήμη και τεχνολογία αποτελούν παρόμοιες και δεν υπάρχει λόγος να υφίσταται διάκριση μεταξύ τους. Ιστορικοί των επιστημών, όπως οι  υποστηρίζουν ότι η έννοια της τεχνοεπιστήμης (technoscience) αποτελεί τη λύση στο πρόβλημα της σχέσης επιστημών και τεχνολογίας. Το κρίσιμο διακύβευμα έγκειται στο γεγονός ότι οι προθέσεις των δρώντων που συμμετέχουν στην παραγωγή τεχνοεπιστήμης (μηχανικοί, επιστήμονες και μηχανήματα), έχουν ως βασικό κριτήριο πάλι στην ωφελιμότητα.

Μεταμοντερνισμός ή μετανεωτερισμός σύμφωνα με τον Terry Eagleton καλείται το σύγχρονο κίνημα σκέψης που απορρίπτει τις ολότητες, τις παγκόσμιες αξίες, τις μεγάλες ιστορικές αφηγήσεις, τα στέρεα θεμέλια στην ανθρώπινη ύπαρξη και τη δυνατότητα της αντικειμενικής γνώσης. Το εν λόγω κίνημα είναι σκεπτικό απέναντι στην αλήθεια, στην ενότητα και στην πρόοοδο, αντιτίθεται σε αυτό που θεωρεί ελιτισμό στην κουλτούρα, τείνει προς τον πολιτισμικό σχετικισμό, υμνώντας τον πλουραρισμό, προάγωντας την πολυπολιτισμικότητα, την ετερότητα, την ετερογένεια την ασυνέχεια, μα κυρίως την πολιτισμική παγκοσμιοποίηση. Ως Μεταμοντέρνος σχετικισμός, δύναται να θεωρηθεί η κεντρική ιδέα πως κάθετι πρέπει να κρίνεται με βάση τις δικές του αξίες και πρότυπα συμπεριφοράς και όχι βάσει των αξιών ή των προτύπων συμπεριφοράς ενός άλλου. Είναι ουσιαστικά μια μεθοδολογική προσέγγιση στο ζήτημα της φύσης και του ρόλου των αξιών στον εκάστοτε πολιτισμό.

[xiv] Η δημοφιλής κουλτούρα σήμερα η οποία εκφράζεται και μέσα από τη σύμπτυξη του λόγου σε προφορικό και γραπτό λόγο, όχι μόνο απλοποιεί τη γλώσσα αλλά προωθεί και τη αποδοχή χρήσης αδόκιμων χιουμοριστικών εκφράσεων με σεξιστικά κυρίως υπονοούμενα στα ΜΚΔ.

[xv] Επίγνωση μέσω της αυτοαξιολόγησης ή λήψης αξιολόγησης από έγκυρες αξιολογήσεις άλλων.

[xvi] Τα γνωσιακά σχήματα ορίζονται ως λειτουργικές κατασκευές των σχετικά μόνιμων αναπαραστάσεων προηγούμενων πληροφοριών και εμπειριών. Πρόκειται για τη συγκεντρωμένη γνώση που έχει κάποιος γύρω από το άτομό του, τους άλλους και τον υπόλοιπο κόσμου γενικότερα (Καλπάκογλου 1997).

Προέλευση εικόνας: έργο του Mike Hall από το https://www.thetoc.gr

Του  Bill and the Kidd

 Πόσοι μπορούν να αντισταθούν και να αναλάβουν την ευθύνη αλλά κυρίως τις επιπτώσεις μιας αρνήσεως εκτελέσεως εντολής στο πλαίσιο του υπηρεσιακού καθήκοντος προβάλλοντας θέματα ηθικής υπόστασης που δημιουργούνται από την εκτέλεσή του; Πού σταματάει η έννοια του ορθώς εννοούμενου καθήκοντος σε καιρό πολεμού ή ειρήνης;

Βρισκόμαστε στα τέλη του 1948 και ο Εμφύλιος μαίνεται στα βουνά της Δυτικής Μακεδονίας. Οι Αμερικάνοι έχουν αναλαβει πλέον δυναμικά την επίλυση του ελληνικού προβλήματος και επιδιώκουν άμεσα αποτελέσματα.

Ο Π. είναι χειριστής σε βομβαρδιστικό και έχει αποστολή να βομβαρδίσει θέσεις των ανταρτών του ΔΣΕ στην πλαγιά του βουνού και πλησίον οικισμού. Οι θέσεις συχνά περιελάμβαναν και χωριά τα οποία θεωρούνταν φίλα προκείμενα στους αντάρτες. Στους κόλπους της Βασιλικής Αεροπορίας, όπως και στους έτερους Κλάδους των ΕΔ, υπάρχουν ακόμη μικροί θύλακες που υποστηρίζουν τον αγώνα των ανταρτών ή απλά θεωρούν την αναμέτρηση αυτή καταστροφική για την Ελλάδα. Αλλά γνωρίζουν όλοι τους ότι το παραμικρό λάθος, η παραμικρή παρέκκλιση από τις διαταγές ή η απείθεια θα τιμωρείται αυστηρά.

Ο Κ. είναι μαχητής του ΔΣΕ και βρίσκεται με τους υπόλοιπους αντάρτες λουφαγμένος (κρυμμένος) αναμένοντας την αεροπορική επίθεση των Κυβερνητικών δυνάμεων, χωρίς όπως είναι φυσικό να γνωρίζουν λεπτομέρειες της επιθέσεως. Γνωρίζουν μόνον ότι θα πραγματοποιηθεί σύντομα. Είδαν από νωρίς τον γαλατά (το αναγνωριστικό) να κόβει βόλτες από πάνω τους.

Ο χειριστής του βομβαρδιστικού δε γνωρίζει απαραίτητα το υλικό που κουβαλάει στην κοιλιά του το αεροπλάνο. Γνωρίζει μόνο ότι έχει καθήκον να πλήξει με το πολεμικό υλικό που διαθέτει, εν προκειμένω τις βόμβες, τις θέσεις των αντιπάλων του. Πλησιάζει στη θέση ρίψης χαμηλώνει και στρέφει το αεροπλάνο προς το σημείο. Προετοιμάζεται και σε λίγο θα ανοίξει την καταπακτή ρίψης βομβών.

«Κάθε φορά που πλησιάζα για ρίψη έρχομουν σε απόγνωση. Τί δουλειά έχω εγώ με αυτή την κατάσταση; Δεν είναι πόλεμος αυτός. Ο πόλεμος τελείωσε το ’45 με εμάς στην πλευρά των νικητών. Τί κάνουμε τώρα εδώ; έβλεπα από ψηλά τους χωρικούς και ήξερα ότι σε λίγο κάποιοι από αυτούς ίσως να ήταν νεκροί από τον βομβαρδισμό. Αυτοί τί έφταιγαν; Πού να πήγαιναν;(.)». (Σήμερα 70 έτη περίπου από τότε κάθε φορά που μου το αφηγείται ξεσπάει σε λυγμούς).

«Είχα δίπλα μου κι αυτόν των πληροφοριών του Επιτελείου να με παρακολουθεί στην πτήση μη τυχόν και δεν εκτελέσω επακριβώς το καθήκον μου. Δεν είχα επιλογή διότι σε κάθε άλλη περίπτωση θα με περνούσαν οπωσδήποτε από αεροδικείο ως φιλοκομουνιστή».

Είχαν ήδη ξεκινήσει οι εσωτερικές έρευνες στην Αεροπορία, που τελικά οδήγησαν στην περίφημη Δίκη Των Αεροπόρων αμέσως μετά το πέρας του Εμφυλίου.

Οι αντάρτες του ΔΣΕ από κάτω αναμένουν λουφαγμένοι υπομονετικά. Δεν είναι δα και η πρώτη φορά που θα υποστούν τις συνέπειες ενός βομβαρδισμού. Αυτή τη φορά όμως οι βόμβες θα ήταν διαφορετικές. Μου περιγράφει ο Κ. ότι κάποια από τα βομβαρδιστικά έριξαν κάτι κυλινδρικά πράγματα που έμοιαζαν με βαρέλια. «Ρε εσείς» λέει ένας αντάρτης «Πάμε να τα πάρουμε. Πρέπει να έριξαν κατά λάθος εφόδια στην πλευρά μας». Συνεχίζει ο Κ. «Κάποιοι έτρεξαν με την ελπίδα να βρουν τρόφιμα στα βαρελάκια που μόλις ερίφθησαν. Αλλά για κακή τους τύχη λίγα δευτερόλεπτα αργότερα έγιναν μεγάλες εκρήξεις και κάηκαν τα πάντα στο σημείο όπου έπεσαν αυτά τα βαρέλια. Κρατήρες και καψίλα παντού. Δεν έμεινε ίχνος ζωής από όπου πέρασαν οι φλόγες. Τί να ήταν αυτό το πράγμα;  Δεν το είχαμε ξαναδεί. Τα έκαψε όλα. Και τώρα να πάει κάποιος εκεί, θα δει ότι το μέρος είναι ακόμη καραφλό. Τα έκαψε όλα (_)».

Πρόκειται βέβαια για τις βόμβες Ναπάλμ, των οποίων οι πρώτες ρίψεις πραγματοποιήθηκαν δοκιμαστικά κατά τη διάρκεια των Επιχειρήσεων 1948 στη Δυτική Μακεδονία.

Οι χωρικοί τα είχαν πλέον χαμένα. Δεν είχαν πλέον πολλές επιλογές. Ή θα έφευγαν από τα εδάφη τους για μια νέα ζωή ή θα έμεναν με κίνδυνο να σκοτωθούν από τα διασταυρούμενα πυρά. Υπήρχαν βέβαια και κάποιοι που πήγαιναν με τους αντάρτες.

Λέω στον Κ. «Ξέρετε ότι ένας από τους πιλότους που σας έριχνε τότε τις βόμβες το θυμάται τώρα και βουρκώνει. Εάν δεν το έκανε τότε θα τον καταδίκαζαν στο αεροδικείο».

Απαντάει ο Κ. «Ναι αλλά τότε τις έριχνε χωρίς να σκεφτεί ότι εντάξει εμείς ήμασταν ο στόχος του. Αλλά θα σκότωνε και αμάχους. Γνωρίζω το τί έγινε μετά με τη δίκη των Αεροπόρων. Ήταν κι αυτοί εγκλωβισμένοι, όλοι μας ήμασταν εγκλωβισμένοι και χωρίς επιλογές. Υπήρξαμε πιόνια όλοι μας και από τις δύο πλευρές. Εγώ έφυγα αναγκαστικά για Τασκένδη μέσω Αλβανίας στα τέλη του ’49. Δε θα με σήκωνε το κλίμα να μείνω εδώ».

Ποιό είναι τελικά το όριο του καλώς εννοούμενου καθήκοντος διαβάζοντας αυτή την πραγματική ιστορία; Πόσοι έχουν το ηθικό αλλά κυρίως το ψυχολογικό ανάστημα να επέμβουν ανασταλτικά σε μια ανθρωποσφαγή σε περίοδο πολέμου ή στην ειρηνική καθημερινότητα, ενεργώντας αντίθετα με τη ροή των γεγονότων γνωρίζοντας εκ των προτέρων τις επιπτώσεις αυτής τους της πράξης;Μήπως το ένστικτο της επιβίωσης κυριαρχεί πάντα ξεπερνώντας κάθε άλλη προτεραιότητα στη ζωή μας;

Πόσοι αλήθεια μπορούν να φιλτράρουν μέσω κριτικής αναλυτικής σκέψης και να επιλέξουν κάτι αντίθετο, όχι απαραίτητα ορθότερο, αλλά ηθικότερο από αυτό που επιλέγουν οι πολλοί σε μια κρίσιμη κατάσταση ακόμη κι εάν πρόκειται να βλάψουν τον εαυτό τους; Να πράξουν βάσει του ηθικού καθήκοντος του ανθρώπου; Των άγραφων ηθικών νόμων και όχι των γραπτών νόμων; Όπως έπραξε η Αντιγόνη στην τραγωδία του Σοφοκλή, ενσαρκώνοντας την ηθική πλευρά του καθήκοντος, πέρα από ανθρώπινους και θεϊκούς νόμους. Όπως έπραξε ο Σωκράτης πίνοντας το κώνειο, μένοντας πιστός στον αξιακό του κώδικα. Συνεπώς υπάρχει πάντα δυνατότητα για την ηθική της αμφισβήτησης μέσω της ατομικής συνείδησης του κάθε ανθρώπου.

Δύο ακόμη χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την έννοια του υπηρεσιακού καθήκοντος και του ηθικού καθήκοντος.

α)Τους συμμαχικούς βομβαρδισμούς που υπέστη η Γιουγκοσλαβία τους γνωρίζουμε όλοι. Δεν γνωρίζουμε όμως όλοι ότι όσα βομβαρδιστικά δεν έριξαν όλες τις βόμβες τους σε στόχους, τις έριξαν στην Αδριατική, διότι οι πιλότοι όφειλαν να τα επιστρέψουν στην βάση τους χωρίς φορτίο. Αυτό θεωρείται εκτέλεση του υπηρεσιακού καθήκοντος, αλλά ηθικά είναι κατακριτέα ως τακτική διότι δημιούργησε υπαρκτό και διαρκή κίνδυνο για περιβάλλον και ανθρώπους.

β) Κατά τη διάρκεια των Επιχειρήσεων στα Δωδεκάνησα το φθινόπωρο του 1943, βυθίστηκε του HMS PANTHER. Οι ναυαγοί περισυνελέγησαν από το πλήρωμα του ΑΤ ΜΙΑΟΥΛΗΣ. Ο Αξιωματικός Γεφύρας του HMS PANTHER, το πρώτο πράγμα που ζήτησε όταν επέβη του πλοίου ήταν ένα μολύβι, για να σημειώσει την ακριβή ώρα προσκρούσεως και εν συνεχεία βυθίσεως του πλοίου. Αυτό θεωρείται εκτέλεση του υπηρεσιακού καθήκοντος και ηθικά είναι ορθή ως πράξη διότι κατεγράφη ένα σημαντικό ιστορικό γεγονός με ακρίβεια, παρά τη δυσκολία της υφισταμένης καταστάσεως.